Eşqin nə olduğunu bəşəriyyət hüsnü dərk etdikdən sonra başa düşüb. Hüsn eşqin anası, qəm isə yavrusudur! Hüsn eşqin və qəmin səbəbi, ilahi gözəlliyin əsası, dünyanı əks etdirən ayna, Allahın-Cananın bütün sifətlərini təcəssüm etdirən nur mənbəyidir. Onu hər kəs görə bilməz, onu görmək üçün eşqi-əbədiyə mübtəla olmuş nadir insanların bəsirət gözü lazımdır.

Azərbaycanın və Şərqin böyük filosof şairi Nəsiminin dillər əzbəri olan bir beyti var:

Səni bu hüsnü-cəmal ilə, kamal ilə görüb, Qorxdular haqq deməyə, döndülər insan dedilər.

Bu necə "hüsnü-cəmal" idi ki, əslində, ona Allah deməli idilər qorxdular, insan dedilər. Ümumiyyətlə, orta əsrlər poeziyasında - sufizmlə süslənmiş şeirdə hüsn bir çox mənalarda işlənilir. Biz dahi şair Mövlana Məhəmməd Füzuli ilə bağlı yazılarımızda onun füsunkar poeziyası kontekstində hüsn, eşq və qəm münasibətlərinin bədii-fəlsəfi mahiyyətinə müəyyən qədər toxunmuşuq (bax: "Bədii düşüncə: estetik ideal və tarixi gerçəklik" - Bakı: Təhsil, 2011).

Dahi şair Nəsimi yaradıcılığında onun məxsusi mənası var. Misal gətirdiyimiz beyti Nəsimi şeirinin açarı hesab etmək olar. Əvvəla, onu qeyd edək ki, sufizmin əsas təriqətlərindən biri kimi sufizmlə hürufizm arasında müəyyən fərqlər vardır. Bu, hər şeydən əvvəl, orta əsrlər klassik sufi-hürufi poeziyasında Allaha qovuşmaq iddiasında olan fərqdir. Sufilər mənəvi təkamülün əsas mərhələləri ilə insanı Allah dərgahına qaldırmaq istəyirdilər. Hürufilər xüsusən, Nəsimi Allahı insana endirmək, insanda Allah əlamətlərini görməyə çalışırdılar. Hürufilər deyirdilər ki, insan həqdən qopmuş nur parçasıdır. Hürufilər idrakı, əqli, zəkanı, sufilər qəlbi - bəsirət gözünü əsas hesab edirlər. Hürufilər deyirdirlər, hər şeyi dərk et, sufilər deyirdi, hər şeyi fəhm et. Sufilər əqli gücsüz hesab edir, onu görünən eyn aləmini dərk edən, qeyb aləmini - görünməz aləmi sonadək idrak etməyə (görməyə və duymağa!) gücü çatmayan bir amil hesab edirlər. Füzuli "dərk et" demir, "fəhm qıl" deyirdi. İlahi eşq dastanı olan "Leyli və Məcnun" əsərində əqli məşuqəni yarı yolda qoyub qaçan fərariyə bənzədirdi.

Əql yar olsaydı, tərki-eşqi-yar etməzmidim? İxtiyar olsaydı, rahət ixtiyar etməzmidim?

Nəhayət ən başlıcası hürufilər (sözün terminoloji mənası da bundadır!) gözəlliyi - məşuqəni Allahın dərkində hərf sisteminin, hürifilərin fəlsəfəsinə əsaslandırırdılar. Nəsiminin bir çox şeirləri "Əlif, lam və tərs əlifba" başlığı altında cəm olunub (Bax. İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1973, s.525-539. Qeyd: misallar bu nəşrdən verilir).

Nəsimi "hüsnü-cəmal" haqqında yazır:

Bu necə qəddi-qamətdir ki, bənzər sərvü-bəlayə Bu necə hüsnü-surətdir ki, nur ehsan edər ayə. (s.36)

Aya nur ehsan edən hüsnü-surət Nəsimi yaradıcılığında hər şeydən əvvəl gözəlin hüsnüdür. Nəsiminin lirik qəhrəmanı aşiq gözəlin hüsnünü fəhm edərək həqqin hüsnünə yol alır. Füzuli deyirdi:

Hüsnün olduqca füzun, eşq əhli artıq zar olur, Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur.

Eşqin gücü, qüdrəti və şiddəti hüsnün kamilliyindədir: hüsn nə miqdarda olsa, eşq ol miqdar olar.

Nəsimi poeziyasında hüsnü-cəmalın müxtəlif poetik təsvirləri və məna şərhləri var. Fəqət bu şərhlər hamısı insanın sifətində Allahın necə görülməsini aşiqin iztirabları fonunda açmağa xidmət edir:

Kim ki, həqqi pərdəsiz üzündə, ey can, görmədi, Bibəsirətdir, gər ana bibəsər dersəm, nola? (s.14)

Pərdəsiz üzündə - hüsnündə Allahı görməyən, bəsirət gözü olmayan bədbəxtdir. Hüsnü-cəmalda həqqi adi gözlə görmək olmaz, bunun üçün bəsirət gözü lazımdır:

"Həq-təalanın kəlamı surətin təsviridir". Kipriklərin, qaşınla zülfün həq kitabıdır. (s. 27)

Gözəlin hüsnünü Allah kəlamı kimi oxumaq lazımdır, belə hüsn həq kitabıdır. Bu kitabı Cəbrayıl surətinin lövhəsi kimi endirib yer üzünə, sən bəşər surətində rəhmansan.

Surəti-həqqə, ey sənəm, bədri-rüxündür ayinə, Daş ola kim ki, surətin olmaya aşiq ayinə. Fatihədir anın üzü, nunü əlifdir ayəti. (s.37)

Eynilə dahi Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsərində olduğu kimi: İbn Salamın yanından gələrkən Məcnun Leylini vəfasızlıqda günahlandırır. Onda Leyli Məcnuna deyir ki, bir özünə bax, mən sən deyiləmmi?! Nəsimi yazır:

Eynini aç, eynimə bax, cümlə eynin eyniyəm, Səd həzaran can fədadır eyninin sevdasinə.

Kim ki, zahir görmədi üzündə həqqin surətin, Güzgüzü ari degildir, çarə qılsın pasinə. (s.53)

Əvvəla bu qəzəl Nəsiminin poetik sənətkarlığını, sözdən istifadə ustalığını əks etdirir: Eynini aç-üzünü aç, eynimə bax-üzümə bax, cümlə eynin eyniyəm - eynən sənin eyninəm, sənin eyninə özüm, canım fədadır. İkinci beyt: kim ki, Allahın surətini üzündə aydın görmədi, onun güzgüsü (gözü!) aydın deyil, güzgüsünün pasını silsin, təmizləsin.

Ömrümün sübhü üzündür, bəxtimin şamı saçın, Getmə, ey dilbər, gözümdən, sübhümü şam eyləmə! (s.59)

Sənin üzün - hüsnü-cəmalın ömrümün sübh çağıdır, saçın bəxtimin şamıdır, ey dilbər, gözümün qabağında getmə, sübhümü gecəyə, qaranlığa döndərmə.

Sənəma, üzün gülündən gülə-gülə gül utandı, Xəcil eylədi dodağın şəkəri, nabatı, qəndi. (s.118)

Bu beyt, əvvəlla, orta əsrlər şeiri üçün saflığı və aydınlığı ilə heyrət doğurur. Eyni zamanda, sözün çoxmənalı qatından istifadə mədəniyyəti ilə diqqət cəlb edir: Ey sənəm, hüsünün gülündən - gözəlliyindən gülə-gülə gül utanır, dodaqların şirinliyi ilə şəkəri, nabatı, qəndi xəcalətli qoyub.

Nəsimi gözəli hüsnü-cəmalına iki cahanın aşiq olduğu kainatın dilbəri adlandırır. Bu, adi gözəl deyil:

Üzün çün qul-hüvəllah əhəddir Həqiqət möcüzü, həqdən gələnsən. (s.162)

Gözəlin üzü - hüsnü-cəmalı "Qulhuvəllah" surəsinə bənzədilir, müqəddəsləşdirilir. Onun ilahidən gəldiyi söylənilir, Allahın möcüzəsi adlandırılır. Qəzəlin sonrakı beytlərində gözəl zati-mütləqin vücudu adlandırılır və lirik qəhrəman (şair!) deyir ki, nəyə baxsan onda ancaq səni görürəm: "Nə yerdənsən səni heç kimsə bilməz" - bu misra Tanrı haqqında "Kitabi-Dədə Qorqud" eposundakı qənaətə bənzəyir. Eposda deyilir: "Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən!" Nəsimiyə görə gözəlin hüsnü-cəmalı dünyanın obrazıdır - simvoludur: "Üzün bədri cahanın danəsidir" (s.271).

Şair məşuqənin üzünə - hüsnü-cəmalinə aşiqin gözü ilə baxır, gözəl surətə eşq ilə, qəlbin gözü ilə baxmadan orada Allahın təcəssümünü görmək, fəhm etmək olmaz.

Həq əyan eylədi üzündə bu gün Şu hürufi, hərfən bürhandır

Hüsnünə səcdə qılmayana sənin, Həq dedi adını ki, şeytandır.

Əyyühənnas əlləməl-Quran Üzü təfsiridir, bu Qurandır. (s.259)

Hüsnü-cəmal ən kamil hüsn - Allahın hüsnüdür ki, onu da heç kim görməyib, yalnız ilahi gözəlliyi fəhm edənlər onu duya bilir. Hüsndə haqqın əyan olması hərflər şəklində, hürufatın möcüzəsi kimi yaranır. Sənin (müqəddəs!) hüsnünə səcdə qılmayanı Allah şeytan adlandırıb. Sənin hüsnünün yazısı Qurana bərabərdir.

Sufilərdən fərqli olaraq Nəsimi poeziyasında hüsnü-cəmalın Allahdan başqa bir obyekti də var. Bu, hürufizm fəlsəfəsini yaradan, hürufi təriqətinin banisi Fəzlullah Nəimidir. Nəsimi poeziyasında həqdən başqa Fəzli - həq surəti də mövcuddur:

Ey əzəli can ilə cananımız! Eşqi-rüxündür əbədi şanımız.

Kəbə üzündə bizə, ey Fəzli-həq, Zülfü rüxün qibləvü imanımız.

Pərdə üzündən götür, ey surətin Fəzli-ilahi ilə rəhmanımız. (s.324)

Adətən sufi poeziyada "canan" Allaha deyilir, bu beytdə can-ruh ilə canan-Allah bir yerdə işlədilir və Kəbə üzlü Fəzli həqqə aid olunur. Sufizmdə "pərdə" xüsusi obrazdır. Nəsimi Fəzlə müraciətlə "pərdə üzündən götür". "Fəzli ilahi-rəhmandır", görünsün deyir. Beləliklə, hüsnü-cəmal Fəzlin hüsnü olaraq poetik mühakimə mərkəzinə gətirilir.

Hürufi şeirinin - Nəsimi poeziyasının qüdrəti bundadır ki, türk-İslam Şərqində olan ilahini sadələşdirdi, onu uca göylərdən, gözəgörünməz məkandan - müqəddəslikdən adiliyə endirdi - "ənəlhəq" - "mənəm Allah" dedi və orta əsrlərin xürufatı, fanatik İslam aləmini buna inadırdı. Heç bir xalqın poeziyası orta əsrlər Azərbaycan şeiri qədər fəlsəfi-estetik yük götürmək iqtidarında deyil. Bizim poeziya, xüsusən Nəsimi şeiri dünya-cahan dedikdə yalnız Yer kürəsini düşünmür, bütün kainatı nəzərdə tutur:

Məkansız oldu Nəsimi, məkanı yoxdur anın, Məkana sığmayan, ol bilməkan, məkanı nedər?! (s.288)

Nəsimi (və lirik qəhrəman!) özünü məkansız adlandırır. Həqiqətdə məkansız Allahdır, onun məkanını heç kim dərk edə bilmir. Hərçənd ki, Nəsimi bu məsələyə də münasibət bildirir:

Möminin qəlbidir, ey sahibdil, Allahın evi. (s.508)

Nəsimi öz məkanını da nişan verir:

Nəsimi məkanı laməkandır, Məkansız aşiqin həqdir məkanı. (s. 110)

Nəsiminin məkanı haqqın dərgahı yox, onun özüdür. Orta əsrlərdə belə poetik bəyanatla çıxış etmək şairdən təkcə cəsarət yox, həm də cəngavərlik tələb edirdi. Nəsimi dünya poeziyasının SÖZ cəngavəridir. Bu belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Nəsimi poeziyasında "hüsnü-cəmal" çox geniş anlayışdır, tanrı sifəti olmaqla bərabər, həm də cahan lövhüdür - kainatın surətidir. Bu o deməkdir ki, dahi şairin poeziyasında "hüsnü-cəmal"ın ölçüsü yoxdur, Nəsiminin bədii təxəyyülü kimi o da sərhədsizdir.

Bütün orta əsrlər Şərq poeziyasında olduğu kimi, "ol" - "kun" kəlməsi ilə cahanı yaradarkən Allahın işlətdiyi iki müqəddəs hərf "kaf" və "nun" Nəsimi poeziyasında da əzəli bədii obraz kimi yer tutur:

Kafi nundan vücuda gəldi cahan Əgər anlar isən, əyandır Söz. (s.32)

Kaf və nunun vəhdəti Nəsimi şeirində SÖZ-ün mənşəyi, amalı, cahanın və cahandakı bütün surətləri təsvir edən ilk bənzərsiz obrazdır.

Bütün orta əsrlər Azərbaycan poeziyasında, o cümlədən, coşqun şair Nəsimi şeirində orta əsrlər poeziyasının əsas janrı olan qəzəl aşiqlə məşuq arasında ülvi münasibətdən bəhs edir. Füzuli belə yazıb: "Qəzəl aşiqin könül dərdini mərhəmətli sevgisinə açması və ya məşuqun öz halını sadiq aşiqinə bildirməsidir". (Füzuli. Əsərləri. VI cilddə. III cild. Bakı, 1994, səh.16) Aşiqi "könül dərdinə" salan isə gözəlin hüsnü-cəmalıdır. Nəsimi gözəlin hüsnünü ən mənalı kitaba, "Quran"a, hərflə çəkilmiş cahan xəritəsinə, əlif-lamla yazılmış Allah sözünə bənzədir. Öz poeziyasında hərf və rəqəm düsturu ilə ilahi gözəlliyin fəlsəfəsini açır. Nəsiminin poeziyası elə bir sirri-xudadır ki, onu yalnız riyazi poetika ilə açmaq olar. Bu artıq Nəsimi şeirinin sehrinə gedən başqa, daha mürəkkəb bir yoldur...

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor