XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinə bir neçə mühüm əlamətlə daxil oldu: bu əsrdə üç ictimai inqilab, iki dünya müharibəsi baş verdi; Şərqdə ilk demokratik respublika - AXC yarandı, neftin sayəsində milli burjuaziya formalaşdı, Bakı tarixi əhəmiyyətinə görə dünya şəhərinə çevrildi; milli mətbuat, peşəkar milli teatr və dünyəvi rus-tatar məktəblərinin yaranması, Qori seminariyasının fəaliyyəti sayəsində milli maarifçilik fəlsəfi-tarixi missiyasını başa vuraraq, iki məfkurə axını - türkçülük və azərbaycançılığı yaratdı.

Bu, “Asiyanın oyanması” dövrünün başlanğıcı, bütövlükdə türkçülüyün təşəkkül dövrü idi. Əvvəlcə M.F.Axundzadə və onun “Təmsilat”ı, sonra İsmayıl bəy Qaspıralının “Tərcüman”ı, Cəmaləddin Əfqani, Yusif Akçura... bütün türk dünyasını oyatdı.

Azərbaycanda “Türkçülüyün peyğəmbəri” (Abdulla Cövdət), Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə və “Füyuzat” meydana çıxdı. Milli burjuaziya onun lideri, böyük təəssübkeş, “millət atası” Hacı Zeynəlabdin Tağıyev “Həyat” və “Füyuzat”a sahib çıxdı. Mirzə Cəlil, Sabir və “Molla Nəsrəddin”lə bərabər bu mətbuat orqanları sayəsində Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov milli burjuaziyanın ideoloqlarına çevrildilər.

Elə buna görə də Azərbaycan rus-bolşevik və daşnak orduları tərəfindən işğal olunduqdan sonra böyük iftixara layiq imzalar mühacirətdə yaşamalı oldular. Ömrünə və nəslinə ağır mühacirət həyatı qismət olmuş belə mütəfəkkirlərdən biri də Qafqazda və Rusiyada Əhməd bəy Ağayev kimi tanınan Mustafa Kamal Atatürkün silahdaşı nüfuzu qazanmış Əhməd bəy Ağaoğlu idi. Totalitar sovet rejimi, yabançı kommunist ideologiyası 70 il onların adını yalan etdi. Azərbaycanın bir neçə nəsli, xüsusən münəvvər gəncliyi onlardan xəbərsiz qaldı. Fəqət, kommunist rejiminin onlara gücü çatmadı. Tarix onları batil edə bilmədi. Zaman onların şərəfli adını, nəcib və faydalı əməllərini tarixin üzünə çıxardı. Bu gün onların uğrunda fədakarcasına mücadilə etdikləri şanlı istiqlal tarixi onlara xidmət edir. Onların ədəbi tarixi taleyinin böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə “Hali-vətən” şeirində belə zikr edir:

Ucundadır dilimin, həqiqətin böyüyü.

Nə qoydular deyəyim, nə kəsdilər dilimi.

Bilirmisən cühəla, nə etdilər vatana?

Nə qoydular uyuya, nə qoydular oyana.

Durur bila-hərəkət, rəvamı bir diriyə?

Nə getmədə iləri, nə dönmədə geriyə.

Ədu qırır qapıyı, biz evdə bixəbəriz.

Nə başqa başqalarız, nə ittihad edəriz.

Ayıltmadı qələmim, şu türk ilə əcəmi.

Nə qoydular yazayım, nə qırdılar qələmi.

XX əsrin 80-ci illərində, akademik Kamal Talıbzadə və müxbir üzvləri Ə.Mirəhmədov və A.Zamanov, Yaşar Qarayev, professorlar X.Məmmədov, B.Quliyev, N.Şəmsizadə, V.Sultanlı, mədəniyyətşünaslar X.Sofiyev, M.Süleymanlı, qeyrət və cəsarət örnəyi Əhməd bəy Ağaoğlunun həyatı, taleyi, ədəbi-mədəni irsi barəsində qiymətli tədqiqat əsərləri yazmışlar. Əziz Mirəhmədovun sağlığında yazdığı “Əhməd bəy Ağaoğlu” adlı sanballı monoqrafiyası alimin qızı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Dilarə xanım Mirəhmədova tərəfindən 2014-cü ildə “Ərgünəş” nəşriyyatında çap olunmuşdur.

Əhməd bəy Ağaoğlunun mühitinə öz şəxsiyyətinə taleyinə və milli düşüncəmizin ən qiymətlisi olan zəngin ədəbi və mədəni fəlsəfi yaradıcılığına həsr olunmuş bu kitab alimin uzun illər axtarışlarının qiymətli bir yekunudur. Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında ilk dəfə yazan da, geniş tədqiqat aparan da Əziz Mirəhmədov olub. Hələ totalitar sovet ideologiyasının basıncı zamanı o zaman Yazıçılar İttifaqının gənc katibi olan Elçinin böyük zəhmət və cəsarətlə hazırladığı “Fikrin karvanı” kitabında Əziz müəllimin Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında oçerkləri çap olunmuşdu. Azərbaycan oxucuları bu yasaq olunmuş pərdəli adlarla ilk dəfə geniş şəkildə tanış olurdular. Əlbəttə, bu əsərlərdə və eləcə də kitaba daxil olan digər oçerklərdə müəyyən ideoloji sapıntılar, ehtiyat hissi də var idi. Əziz müəllim özü sonralar özünün bəzi səhvlərini böyük ürəklə, mərdi-mərdanə şəkildə etiraf etmişdir: “Onun aşkarca bəxti gətirməmişdir. Tam son illərə qədər (bu sətirlər 1990-cı ildə yazılıb) bizdə çox vaxt Əhməd bəy Ağaoğlunun hətta adını çəkmək də qadağan və “xatalı” olmuşdur. Açığı nə etmək ki, belə xətadan, bir müddət bu sətirlərin müəllifi də yaxa qurtara bilməmişdir. Getsin o günlər gəlməsin”.

Əziz Mirəhmədov öz kitabında Əhməd bəy Ağaoğlunun görkəmli tədqiqatçı alim, publisist, ictimai xadim, pedaqoq, yazıçı, mütəfəkkir, filosof kimi təqdim edir. Və bu qənaətə gəlir ki, bu ağır zəhmət və intellekt tələb edən sahələrin hər birində Əhməd bəy Ağaoğlu öndə gedən mübariz və mükəmməl bir şəxsiyyət idi.

Əhməd bəy Ağaoğlunun müxtəlif fəaliyyət sahələrini birləşdirən bir ali idealı var idi: türkçülük. Qalan bütün problemləri o bu çevrədə həll edirdi. Əziz Mirəhmədov bu dəyərli kitabın “İslama görə müsəlmanlarda qadın”, “Milli mətbuatın tərəqqisi yolunda”, “Mollanəsrəddinçilərlə çiyin-çiyinə”, “Milli məsələ haqqında”, “Millət və millətçilik” və “Üç mədəniyyət”, “ADR parlamentin sədr müavini” bölmələrində Əhməd bəy Ağaoğlunun fəaliyyətinin millətçilik- türkçülük, islamçılıq və Avropaçılıq konteksində təhlil edir. O, XX əsrdə Şərq mənəvi dəyərləri ilə çağdaş Avropa dəyərlərini öz mütəfəkkir düşüncəsində və əsərlərində uğurlu şəkildə sintez edib, görkəmli filosof və ədibi-möhtərəm idi.

Əhməd bəy Ağaoğlu tariximizin və dünya tarixinin çox mürəkkəb bir dövründə Avropa, Rusiya və Şərq mədəniyyətləri kontekstində yetişmiş, zamanın siyasi həyatına təsir etmək imkanlarına malik şəxsiyyət idi. Təsadüfi deyil ki, milli burjuaziyanın ən böyük nümayəndəsi H.Z.Tağıyevin vəsaiti ilə çap olunan millətçi “Həyat” qəzetinin redaktorluğu Əhməd bəy Ağaoğluna həvalə olunmuşdu. O və Əli bəy Hüseynzadə “Həyat” və “Füyuzat” vasitəsilə Azərbaycanda türkçülüyün nəzəriyyəsini formalaşdırdılar. Bu proses onun Parisdə, Bakıda, Türkiyədə, Moskvada, Sankt-Peterburqda, Tiflisdə çap olunan çox kəskin siyasi publistikasında da öz əksini tapmışdır. Əhməd bəy Ağaoğlu təfəkkürü və fəaliyyəti bir milli mühitlə qapsanılan fütühat deyildi. O, dünya miqyasında düşünən, müxtəlif siyasi baxışları bir dünyagörüşü istiqamətini toplaya bilən, zəmanəsindən yüksəkdə dayanan siyasi xadim və filosof idi. O, Nuru Paşanın müşaviri və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamenti sədrinin müavini kimi çox mühüm işlər görmüşdür.

Akademik Əziz Mirəhmədovun “Əhməd bəy Ağaoğlu” kitabı hər şeydən əvvəl alimin XX əsr Azərbaycan ədəbi-tarixi prosesinin bütün ədəbi ictimai ziddiyyətlərinə, siyasi proseslərinə incəliklərinə qədər dərindən bələdliyi ilə diqqəti cəlb edir və əsər əsrin digər problemlərinin öyrənilməsi baxımından qiymətlidir. O, XX əsrdə paralel mövcud olan hər iki ədəbi cərəyanın - realizmin və romantizmin qüdrətli tədqiqatçısı, arxiv mədəniyyətinə dərindən sahib olan tədqiqatçı, mətbuatşünas və mətnşünas alim idi. Buna əmin-zəminlik üçün onun “Məhəmməd Hadi” və “Azərbaycan “Molla Nəsrəddin”i” monoqrafiyalarını oxumaq kifayətdir. Onu Azərbaycan mətnşünaslıq elminin korifeylərindən biri hesab etmək olar. 60-cı illərdən sonra klassiklərin bir çoxunun əsərləri onun mətnşünas kimi fədakar əməyi sayəsində çap olunmuş, o, mətnşünaslıq nəzəriyyəsini və “Ədəbiyyatşünaslıq: ensiklopedik lüğəti”ni yaratmışdır. Əhməd bəy Ağaoğlu, onun dövrü və zəngin yaradıcılığı haqqında əsəri ancaq belə bir mötəbər tədqiqatçı yaza bilərdi. Çünki bu üç şəxsiyyət - Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşov - XIX əsrin sonu - XX əsrin önlərində Azərbaycan elmi və bədii təfəkkürünü tarixi sahəsinə çıxartdığı tamamilə yeni tipli ziyalı və təfəkkür sahibləri idi. Bunun tarixi səbəblərini bir qədər əvvəl qeyd etdik. Bunun bir mühüm səbəbi də ondan ibarət idi ki, bu dövrdə Üzeyir Hacıbəyli, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid kimi ədəbi şəxsiyyətlər, qüvvətli milli ədəbi mühit formalaşdırmışlar. Bu zaman mətbuat ədəbi-ictimai mühitin önündə gedir, tarixin lokomotivi rolunu oynayırdı. Əziz müəllim, bu ədəbi tarixi mühiti onun meyl və situasiyaların obyektiv və subyektiv ziddiyyətlərini çox dərindən bilir, fəqət bir sovet ədəbiyyatşünası kimi təhlil edərkən bilərəkdən bəzi hallarda metodoloji və ideoloji sapıntılara yol verirdi.

Əziz Mirəhmədovun bu kitabının tədqiq, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq əsəri kimi bir diqqətəşayan cəhəti də var: o, ədəbi-bədii irsi qiymətləndirərkən çamurluğa düşməmək üçün bədii mətnlərin poetik xarakterindən çıxış edir. Təcrübəli mətnşünas olması ona imkan verir ki, o, tədqiq və təhlil etdiyi klassikə hazır nəzəri qəliblərlə yanaşmamış, əsərin poetik mətnin bədii fəlsəfi mahiyyətini açmışdır.

Monoqrafiyada Əhməd bəy Ağaoğlunun Bakı, Kazan və İstanbulda kitab halında çap olunmuş “Axund və islam”, “Türk hüquq tarixi”, “Hüquqi-ənsiyyə”, “Dövlət və fərd”, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Üç mədəniyyət”, “İngiltərə və Hindistan”, ölümündən sonra nəşr olunmuş “Mən nəyəm?”, “İran və inqilabı” “İxtilalmı, istiqlalmı”, “Sərbəst firqə xatirələri” və sair kitabları müxtəlif aspektlərdən təhlil olunmuşdur. Bu əsərlərin adı nəinki kütləvi oxuculara, heç bir çox ədəbiyyatşünaslara da tanış deyil. Bu obyektiv həqiqəti nəzərə alsaq, Əziz Mirəhmədovun “Əhməd bəy Ağaoğlu” əsərinin ədəbi tarixi, mədəni, ictimai dəyərlər haqqında təsəvvür yaratmış olarıq.

Kitabın “Şuşa, Tiflis, Peterburq, Paris” adlanan birinci bölməsi, həm tarixi, həm də müasirlik baxımından mənalıdır. Burada Əlimərdan bəyin Şuşa həsrəti, təhsil və gənclik illəri ilə bağlı nisgil dolu xatirələr yer alıb. Ümumiyyətlə, Əziz Mirəhmədovun bu kitabı həsbi-hal, xatirələr qarışıq bir üslubda çevik dildə yazılıb. Bu da kitaba tarixilik, canlılıq və maraq gətirir. Əhməd bəy Ağaoğlu Şərq xalqlarının milli azadlıq hərəkatında və mədəni yüksəlişində görkəmli xidmətləri olmuş bir ictimai xadim kimi müasir oxuculara, müstəqil Azərbaycanın əməkpərvər və münəvvər gəncliyinə tarixdə olduğu kimi tədqiq etməyə imkan verir.

Əhməd bəy Ağaoğlunun mətbuatda - istər Azərbaycan, istər rus, istərsə də Türkiyə mətbuatındakı fəaliyyəti jurnalistika tariximizin dəyərli bir mərhələsidir. Əslində, bu mövzu xüsusi tədqiqatlara möhtacdır. Əziz Mirəhmədov öz kitabında onun publisistik fəaliyyətini hərtərəfli təhlil edərək, Əhməd bəy Ağaoğlunun mətbuat vasitəsilə səkkiz tarixi-mədəni problemi həll etdiyini göstərir.

Bu məsələlərin hamısı bir ortaq məxrəcdə cəmlənir: “Şərqlə Qərbin siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni əlaqələrinin işıqlandırmaq, bu əlaqələrin işləməsinə kömək etmək, mətbuatın baş vəzifələrindən biri olmalıdır” (s.35). Şərq-Qərb mədəni-tarixi təmasları problemləri ümumən XX əsr mütəfəkkirlərini düşündürən başlıca problem idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun müasiri olmuş, türkçülüyün peyğəmbəri Əli bəy Hüseynzadə “Kasablanka faciəsi və...” əsərində yazırdı: “Nə qədər ki, Avropanı beynimizdə həzm etməmişik, o zamanacan avropalıların mədəsində həzm olunmaq zorunda qalacağıq”.

Avropanın Şərq konteksində növbəti sayəsində ilk və çox mühüm addımları Əhməd bəy Ağaoğluna məxsus idi. O, Avropada da Şərqdən getmiş ictimai-fəlsəfi fikir axtarırdı, ona görə də Avropa Əhməd bəy Ağaoğluna doğma idi. Əhməd bəy Ağaoğlu XX əsr Avropasının və onun Şərqlə ilgili olan tarixi və mədəniyyətinin özünəməxsus tərzdə dərk edirdi. Bu özəllik ondan ibarətdir ki, 1) Əhməd bəy Ağaoğlu Avropa qiyafəsinə və üslubuna aludə olmur; 2) Avropanın heç də bütün xüsusiyyətlərinin Azərbaycan tarixi tərəqqisi üçün nümunə hesab etmir; 3) Azərbaycan tarixi-mədəni həyatını, milli müəyyənliyini qoruyur, etnogenezmizin dil və düşüncə tərzini əsas götürürdü; 4) Milli heysiyyəti, türkün milli qururunu və əxlaqını - “vətən əxlaqı” (Z.Göyalp) hər zaman uca tuturdu. Və Əziz Mirəhmədov müxtəlif oçerklərdən ibarət tədqiqat əsərində Əhməd bəy Ağaoğlunu bir türkçü, milli tarixi şəxsiyyət və filosof kimi təqdim edərkən bu özgün cəhətlərini ön plana çəkir. Kitabı oxuyub belə qənaətə gəlirsən ki, Ə.Ağaoğlu XX yüzilliyi və II minilliyi hazırlayıb başa çatdıran görkəmli ziyalı, ictimai və dövlət xadimi, mütəfəkkir olmuşdur. Bütün siyasi qadağalara, ideoloji basqılara həyatı məhrumiyyət və təhlükələrə qalib gələrək, o, bu milli tarixi missiyanı şərəflə yerinə yetirmişdir. Əziz Mirəhmədov və müasir istiqlal dövrü Azərbaycan oxucularına çatdırdığı başlıca fikir bundan ibarətdir.

Qeyd etməliyik ki, Əhməd bəy Ağaoğlu asan təhlilə gələn rahat həzm olunan mütəfəkkir deyildi. O, öz zəmanəsi kimi mürəkkəb və ziddiyyətli şəxsiyyət olmuşdur. Xüsusilə onun ailə, dövlət, din, əxlaq haqqındakı əsər və mülahizələrində dolaşıq, ziddiyyətli faktlar mövcuddur. Lakin başlıcası budur ki, o millilik meyarı bütün fikirləri ona doğru tarixi istiqamətə yönəldirdi. Məsələn, o, “Üç mədəniyyət” əsərində “Din deyilən şey nədir?” sualına cavab verərək yazırdı: “Din əqd ilə məhdudun arasında tənzim edən bir düsturlar məcmusundan ibarətdir. Onun məzmunu yalnız etiqadlarla ibadətə aid cəhətlər təşkil edir. Bunun xaricində hər nə varsa, dinə sonralar daxil olmuşdur”.

Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbi-nəzəri, sosial-mədəni və tarixi fəlsəfi görüşləri təsəvvür etmək üçün “Üç mədəniyyət” traktatını oxumaq kifayətdir. Bu əsərdə və “Sərbəst insanlar ölkəsində” kitabında Əhməd bəy Ağaoğlunun XX əsrin mürəkkəb beynəlxalq ziddiyyətlər konteksində formalaşmış milli intibah ideyaları - görüşləri əksini tapmışdır. Bu kitab onun milli mənəvi təkamülün zirvəsi, fikri inkişafının tarixi, fəlsəfi yekunu hesab etmək olar. Əziz Mirəhmədov Əhməd bəy Ağaoğlunun tarixdə hər nə varsa eləcə bütün ziddiyyətləri, mürəkkəbliyi ilə təqdim edir. Başqa sözlə, çox düzgün metodologiya ilə tarixilik prinsipi əsasında təhlil edir. Akademik bu əsərlərə düzgün mövqedən obyektiv elmi həqiqəti ortaya çıxara bilən tarixilik prinsipi ilə dialektik tərzdə yanaşmışdır.

Tarixi faktlara sadiq qalan dəqiq tədqiqatçı düşüncəsi və təcrübəsinə, intellektual alim zəkasına malik olan müdrik ağsaqqal, akademik Əziz Mirəhmədov milli mütəfəkkir Əhməd bəy Ağaoğlunun taleyinə, mühitinə və irsinə bütün ziddiyyətləri ilə nəzər salmış və nəticədə onilliklər boyu elmi nəzəri və tarixi haqqı əlindən alınmış, adı belə yasaq olunmuş bu əvəzsiz dəyərli şəxsiyyətin tarixi haqqında elmi əsaslarla bərpa etməyə nail olmuşdur. Bu kitab millətə, xalqa xidmət edən, azadlığı uca tutan, vətəninə bağlı olan insan, alim və ziyalı haqqında müasir və gələcək nəsillərə orijinal həqiqətlər aşılayan zəngin bir məxəzdir. O sübut edir ki, tarixini, vətənini, millətini, azadlığı və ədaləti sevənləri heç vaxt məğlub olmur, ölmür, mənsub olduğu millətin mənəvi yaddaşında əbədi yaşayırlar.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ Filologiya elmləri doktoru, professor