Postmüharibə dövründə Avropa İttifaqı (Aİ) Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin təşəbbüsü ilə 2021-ci ilin dekabrın 14-də Brüsseldə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında 5 saata yaxın davam edən müzakirələr baş tutmuşdu ki, detallara toxunmadan öncə ümumi dəyərləndirsək görüş nəticəsində Aİ-nin mövqeyi ilə Azərbaycanın siyasi gündəliyi üst-üstə düşmüş, dövlətimizin başçısı İlham Əliyev də bu danışıqları konstruktiv mühitdə keçən səmərəli və praqmatik görüş kimi xarakterizə etmişdi.

Fevralın 4-də isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, Fransanın Avropa İttifaqına sədrliyi qismində Prezident Emmanuel Makronun, Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin və Ermənistan Respublikasının baş naziri Nikol Paşinyanın iştirakı ilə videoformatda görüş keçirildi ki, Brüsseldə Fransa Prezidenti Emmanuel Makronun təşəbbüsü ilə baş tutan üçtərəfli görüşü nəzərə almasaq, bu görüş Qərbin vasitəçiliyi ilə reallaşdırılan sayca ikinci olsa da, görüş əsnasında müzakirə edilən məsələlər və Şarl Mişel və Emmanuel Makronun birgə bəyanatı üzrə qəbul edilən sənəd mahiyyət və məzmun etibarilə daha öncəki görüşlərin ruhuna tamamilə uyğun idi. Bir cümlə ilə ifadə etsək, Brüsseldə təsbit olunmuş uğurlu sülh gündəliyi davam edir.

Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında politoloq Şəbnəm Həsənova deyib.

O bildirib ki, üçtərəfli görüşün detallarını dəyərləndirərkən nəticə olaraq Şarl Mişel və Emmanuel Makronun birgə bəyanatı üzrə sənəddə Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimirin Putinin vasitəçiliyi ilə baş tutan 2021-ci il yanvarın 11-də Moskva, 2021-cil il noyabrın 26-da Soçi və Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə reallaşdırılan 2021-ci il dekabrın 14-də Brüsseldə keçirilmiş görüşlərin mahiyyətinə uyğun olaraq Minsk Qrupuna istinad yer almadı. Bir digər xüsusi məqam ondan ibarətdir ki, sənəddə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və hətta Qarabağ kimi ifadə də mövcud deyil. Bu məsələ bir tərəfdən Qarabağ mövzusunun tamamilə gündəlikdən çıxmasının növbəti təzahür formasıdırsa, digər tərəfdən də Fransanın ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədri olaraq bu reallığı qəbul etməsindən xəbər verir. Onu da mütləq vurğulamalıyıq ki, Fransa bu tədbirdə ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkəsi kimi deyil, Avropa İttifaqına sədrliyi qəbul etmiş ölkə kimi iştirak etdi. Bütövlükdə, Brüsseldə təsbit olunmuş uğurlu sülh gündəliyinin əsasında dayanan Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşdırılması, Zəngəzur dəhlizinin açılması, itkin düşmüş şəxslərin taleyinin müəyyən edilməsi, minaların təmizlənməsində Azərbaycana yardım və etimad quruculuğu kimi məsələlər olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumiyyətlə, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşdırılmasında dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, ekoloji, sosial və mədəni sahələrdə münaqişə dövrünün bütün mərhələlərində və təhlükəsizliyin həyata keçirilməsi tədbirlərində etimad quruculuğu məsələsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu isə həm sistemli yanaşma, həm də beynəlxalq dəstək tələb edən bir məsələdir. Eskalasiyanın yenidən kəskinləşməsinin qarşısını almaq, postmünaqişə və postmüharibə dövrünün həll edilməmiş məsələlərinin davamlı həllinə zəmin yaratmaq üçün etimad quruculuğu işində qarşılıqlı siyasi iradə olmalıdır. Azərbaycan tərəfi davamlı olaraq siyasi iradə və qətiyyət göstərir. Önəmli olan məsələ Ermənistanın da eyni tendensiyadan çıxış etməsi və müvafiq qərarlar alaraq konkret addımlar atmasıdır. Burada bir məsələni də vurğulamaq lazımdır. Nəzərə alsaq ki, Türkiyə və Ermənistan dövlətləri arasında xüsusi nümayəndələrin ilkin görüşü baş tutdu, qarşılıqlı müsbət mesajlar verildi və son günlərdə "A Haber" televiziya kanalına müsahibəsində Türkiyənin vitse-prezidenti Fuat Oktay Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın mart ayında Antalyada keçiriləcək diplomatik forumda iştirak etmək üçün Türkiyəyə səfər edəcəyi ilə bağlı xəbər verdi ki, bu amil də etimad quruculuğunun yaranması prosesində olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onu da nəzərə alsaq ki, foruma Azərbaycan da dəvət olunub, o zaman deməli, sülh sazişi üzrə danışıqların başlanması prosesinin yetişməsi perspektivləri ilə bağlı ciddi addımlar var. Burada isə etimad quruculuğunun siyasi aspektlərindən biri kimi tarixdən də analoji nümunə gətirə bilərik. Məsələn, Misir-İsrail sülh müqaviləsinə yol açan 1977-ci ildə Misir Presidenti Ənvər Əl-Sadatın Qüdsə səfəri bu strategiyadan sonra uğurlu qeyri-hərbi etimad quruculuğuna nümunədir.

“2021-ci ilin dekabrın 14-də Brüsseldə baş tutan görüşün nəticəsi olaraq Avropa İttifaqı Şurasının Prezidentinin bəyanatında Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan tərəfindən itkin düşmüş 4 mindən çox şəxsin taleyi haqqında hələ də məlumatın olmamasının və Aİ-nin gündəliyinə itkin düşmüş şəxslər mövzusunun ilk dəfə salınması, onların taleyinə aydınlıq gətirilməsinin zəruriliyinin diqqətə çatdırılması Azərbaycan üçün çox vacib məqam idi. Bundan sonra 2021-ci ilin dekabrın 19-da Azərbaycan humanizm prinsiplərinə sadiqlik göstərərək daha 10 erməni hərbi qulluqçunu Avropa İttifaqının vasitəçiliyi ilə Ermənistan tərəfinə təhvil verdi. Son görüş əsnasında da humanitar məsələlərə dövlətimizin başçısı tərəfindən xüsusilə və həssaslıqla toxunuldu. Belə ki, dövlətimizin başçısı Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı 71-i uşaq, 267-si qadın və 326-sı ahıl olmaqla ümumilikdə 3890 Azərbaycan vətəndaşının itkin düşməsi, o şəxslərin taleyinin, kütləvi məzarlıqların yerinin müəyyənləşdirilməsi, onların yerlərinin dəqiq koordinatlarla Ermənistan tərəfindən verilməli olduğu məsələsini qabartdı. Müzakirələr zamanı Prezident İlham Əliyev Azərbaycana beynəlxalq dəstəyin artırılması, dəmir yolu və avtomobil yolu ilə nəqliyyat dəhlizinin açılması məsələsinə də xüsusi diqqət verdi”, - deyə politoloq vurğulayıb.

Ş.Həsənovanın sözlərinə görə, Azərbaycanda səfərdə olan Avropa İttifaqının Qonşuluq Siyasəti və Genişlənmə danışıqları üzrə komissarı Oliver Varhelyi Azərbaycan xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov ilə birgə mətbuat konfransında bildirdi ki, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazda sülh və əminamanlığın bərqərar olmasına töhfə verməyə və tərəflər arasında barışıq səylərini dəstəkləməyə hazırdır. Bunu etmək üçün, təbii ki, müxtəlif imkanlar mövcuddur. Bu baxımdan burada mütləq qeyd etməliyik ki, beynəlxalq ictimaiyyət də etimad quruculuğu məsələsində tərəflərə dəstək olmalıdır. Beynəlxalq ictimaiyyət tərəflərin siyasi iradə çatışmazlığını tez bir zamanda həll edə bilməsə də neytral yoxlamanın təmin edilməsində və ya ikili standartlara və ədalətsizliyə yol vermədən neytrallıq prinsipinə əməl edərək problemlərin həllində, məsələlərin layihələndirilməsində və ya potensialın yaradılmasında yardım edə bilər. Nəzərə alsaq ki, beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi, xalqlar arasında dostluq, dövlətlər arasında əməkdaşlıq münasibətlərinin inkişafı, habelə insan hüquqlarının müdafiəsi məsələlərinin artırılması məqsədilə yaradılmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ixtisaslaşmış qurumu olan UNESCO-nun mədəni sahədə etimad quruculuğunun yaradılması işindəki addımları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq təşkilatların bir missiyası da humanitar, mədəni, sоsiаl, iqtisаdi хаrаktеrli prоblеmlərin həllində bеynəlхаlq əməkdаşlığı həyаtа kеçirmək, dövlətlərə və insаnlаrа hеç bir fərq qоymаdаn аzаdlıq, insаn hüquqlаrınа hörmət və оnun gеnişləndirilməsini təşviq etməkdir. İşğal müddətində Azərbaycan sözügedən ərazilərdə tarixi abidələrimizə dəymiş ziyanla tanış olmaq üçün UNESCO-nu bölgəyə dəvət etsə də, UNESCO bundan imtina etmişdi. Müharibə bitdikdən sonra isə əksinə, UNESCO bölgəyə gəlmək istədiyini bildirmişdi. Bu ikili standartların bariz nümunəsi olsa da Azərbaycan buna da razı olduğunu bildirmiş, lakin Ermənistan etiraz etdiyinə görə missiya gecikmişdi. Çünki erməni mifologiyasının bir parçası olan, guya ermənilərin qədim tarixə, mədəniyyətə malik olmalarını bildirmələri, Qafqazda “vəhşi müsəlmanlar” arasında qalmaqlarını, mədəniyyətin ocağı beşiyi, ya da son məntəqəsi olmalarını iddia etmələrinə baxmayaraq Ermənistan aydın dərk edirdi ki, məsciddə donuz saxlamaqla, 60-dan çox məscidi, Qarabağda yerləşən yeganə provaslav kilsəsini dağıtmaqla mədəniyyəti məhv edən, insanların dini inancını təhqir edən məhz onlardır. Ermənistan missiyanın gəlməsini gecikdirirdi, çünki bilirdi ki, törətdiyi qanunsuzluqlar qeydiyyata alınacaq və o, beynəlxalq məsuliyyətə cəlb olunacaq. İllər ərzində Ermənistan cəzalanmadığına, ona qarşı sanksiyalar tətbiq olunmadığına görə bu kimi mənfur əməllər törətmişdi. Azərbaycan isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə humanitar vəziyyətlə bağlı məsələlərdə, işğaldan azad olunmuş ərazilərin bərpasına dair planlarla əlaqədar gələcək əməkdaşlığın vacibliyini hər zaman ifadə etmiş, mədəni irsə, dini və mədəni abidələrə qarşı həssaslıq nümayiş etdirmişdir. Bir digər tərəfdən baxdıqda da beynəlxalq hüququn bütün norma və prinsipləri çərçivəsində, beynəlxalq aləmdə davranış qaydalarına ciddi əməl etməklə Azərbaycan beynəlxalq təşkilatların etməli olduğu işi icra etdi. Bütün bu mürəkkəb kombinasiyalardan sonra görüşdə UNESCO-nun Azərbaycana və Ermənistana missiyasının göndərilməsinə dair razılığın ifadə olunması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir məsələdir.

“Az öncə qeyd etdiyimiz etimad quruculuğunun iqtisadi sahədə baş tutması üçün də zəmin mövcuddur. Bu baxımdan Prezident İlham Əliyev çıxışında dəmir yolu və avtomobil yolu ilə nəqliyyat dəhlizinin açılmasının vacibliyini ifadə etdi. Belə ki, dəmir yolu və avtomobil yolu ilə nəqliyyat dəhlizinin açılması Ermənistan və Azərbaycan dövlətlərini iqtisadi əməkdaşlıq vasitəsilə birləşdirə bilər ki, bununla da inamsızlıq maneələrini aradan qaldıra bilər. Çünki müasir qlobal rəqabətlilik dünyasında iqtisadi amillər beynəlxalq münasibətlər sisteminin aktorları olan dövlətlər arasında münasibətlərin müəyyən edilməsində böyük rol oynaya bilər. Burada hətta iqtisadi bağlılıq da yaxın və səmərəli əlaqələri gücləndirir. Çünki bu cür münasibətlərdə iştirak edən dövlətlər nadir hallarda qarşıdurmaya girərək öz iqtisadi rifahlarını və sağ qalmalarını riskə atırlar. Sərhədlərarası ticarət, həmçinin iqtisadi sahədən kənarda birgə problemlərin həllinə dialoq və əməkdaşlıq yanaşması üçün əsas yaratmağa kömək edə bilər. Son günlərdə Nikol Paşinyanın hökumətin iclasında Ermənistan və Azərbaycanın Rusiyanın vasitəçiliyi ilə regionda kommunikasiyaların açılması baxımından Arazdəyən-Culfa-Ordubad-Mehri-Horadiz dəmir yolunun tikintisinin başlanmasına həsr olunmuş üçtərəfli İşçi Qrupunun fəaliyyətinin ilk praktiki nəticəsini qeydə almağa çox yaxın olduğu fikrini söyləməsi bu iqtisadi bağlılıq üçün vacib məsələdir. Bu baxımdan da sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası da vacib amildir. Azərbaycanın Ermənistanla sərhədin delimitasiya və demarkasiya prosesinə qeyd-şərt olmadan başlamağa hazır olduğunu Azərbaycan xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov Azərbaycanda səfərdə olan Avropa İttifaqının Qonşuluq Siyasəti və Genişlənmə danışıqları üzrə komissarı Oliver Varhelyi ilə birgə mətbuat konfransında bildirdi”, - deyə Ş.Həsənova diqqətə çatdırıb.

Politoloqun fikrincə, Azərbaycan təkcə Ermənistanla ərazi münaqişəsi baxımından deyil, illər ərzində bir digər sahədə də oxşar ikili standartlarla üzləşib. Məsələn, Prezident Mişelin regional səfəri zamanı təsdiqlənmiş Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri üçün son yardım paketində Aİ Gürcüstana 3,9 milyard avro və Ermənistana 2,6 milyard avro ayırdığı təqdirdə Azərbaycana əhəmiyyətli dərəcədə az, yəni 200 milyon avrodan az yardım ayırmışdı. 2022-ci il fevralın 4-də Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov və Avropa İttifaqının (Aİ) qonşuluq və genişlənmə üzrə Komissarı Oliver Varhelyi arasında görüşdə Varhelyi iqtisadi sərmayə planı çərçivəsində Azərbaycana 2 milyard avroluq maliyyə paketinin ayrıldığını bildirdi və bu çərçivədə konkret layihələrin reallaşmasının nəzərdən keçirildiyini də qeyd etdi.

Azərbaycanın üzləşdiyi daha bir problem mina problemidir. Prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki, Vətən müharibəsinin başa çatmasından bəri mina partlayışı nəticəsində 36 nəfər Azərbaycan vətəndaşı həlak olmuş, 165 nəfər isə yaralanmışdır. Bu baxımdan da işğaldan azad edilmiş ərazilərin minalardan təmizlənməsi sahəsində Azərbaycana beynəlxalq dəstək artırılmalıdır. Bu baxımdan da Varhelyinin Aİ-nin Azərbaycanda həyata keçirilən bərpa və yenidənqurma prosesində iştirak etməyə, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası, eləcə də ərazilərin minalardan təmizlənməsinə maliyyə və texniki dəstək verməyə hazır olduğunu ifadə etməsi mühüm məsələdir.

Şəffaflıq və proqnozlaşdırıla bilən addımlar, inamsızlıq, gərginlik və düşmənçilik səbəblərini azaltmağa və ya aradan qaldırmağa töhfə vermək üçün sadəcə dövlətlər deyil, sivil institutlar da aktiv rol almalıdırlar. Etimad quruculuğu tədbirləri münaqişə dövrünün bütün mərhələlərində istifadə edilə bilər. Onlar gərginliyi azaltmaq və məlumat çatışmazlığı, anlaşılmazlıq, səhv nəticəsində münaqişənin baş verməsi, böyüməsi və ya yenidən baş verməsi ehtimalını azaltmaq üçün alətlərdir. Antaqonist qruplar arasında mövcud situasiyanı qızışdırmaq deyil, onlara reallığı qəbul etdirmək ən məqbul addımdır. Bu, bir tərəfdən hadisələrin axarını keçmişə çəkmək istəyən Sarkisyan-Koçaryan cütlüyünün simasında revanşistlərin əl-qolunu bağlamağa gətirib çıxaracaqsa, digər tərəfdən də ikitərəfli və çoxtərəfli kontekstdə substantiv danışıqlara sövq etmək, praktiki məsələləri tənzimləyən ikitərəfli razılaşmalar və ya iki münaqişə tərəfi arasında əlaqəni artırmaq üçün üçüncü tərəfin təşviq etdiyi fəaliyyətlər ola bilər.

“Bütün bu reallıqlar və əldə olunan nailiyyətlər Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin illər ərzində yürütdüyü uzaqgörən, məqsədyönlü siyasətin, postmüharibə dövründə isə Azərbaycanın təmkinli mövqe sərgiləyərək bölgədə sülhün bərqərar olması, sərhədlərin müəyyənləşməsi və sülh müqaviləsinin imzalanması üçün bütün tərəflərlə təmaslara, bərabərhüquqlu müstəvidə danışıqlara hazır və təşəbbüslərə açıq müstəqil, konstruktiv siyasət yürütməsinin, bu siyasətin düzgün müəyyənləşdirilməsinin və dinamik inkişaf etdirilməsinin məntiqi nəticəsidir.

Əldə etdiyimiz Zəfər nəticəsində sərgilədiyimiz mövqe regionda sabitliyin, əməkdaşlığın və davamlı təhlükəsizliyin təmin olunması üçün əsaslı zəmin formalaşdırır. Yaratdığımız reallıq bir daha nümayiş etdirir ki, ikitərəfli və çoxtərəfli şəkildə olan qarşılıqlı əlaqələr regional və qlobal miqyasda meydana gələn yeni geosiyasi reallıqlar kontekstindən inkişaf etdirilməlidir. Azərbaycan konstruktiv, ardıcıl və məntiqli mövqe nümayiş etdirir. Azərbaycan dövlətinin bu uğurlu mövqeyinin bazasında müstəqil dövlət statusunda bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq üzərində qurduğu qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq xətti dayanır”, - deyə politoloq vurğulayıb.