Ünlü gezgin ve cografyacı Evliya Çelebi 1647 yılında Çukursed beylerbeyliğini durmadan dolaşmış, Erivan kalesini ve şehri kendi "Seyahatname"sinde detaylı anlatmıştır. O, şehir içinde yaklaşık 2060 üzeri kille kaplı olan evin bulunduğunu, kaledeyse 3000`e kadar bekçinin, 3 binlik Han ordusunun, 7000 askerin yerleştiğini belirtmiştir. Bu bilgi temelinde yaklaşık hesaplama yaptık (her ailede 5-6 kişi olduğunu düşünürsek) O dönemde Erivan kentinin kaleyle beraber nufusu yaklaşık 25 bin kişi olmuştur. Fransız gezgin Jan Şarden "Paris'ten İsfahan`a seyahat" eserinde 1673 yılında Erivan'da gördüklerini geniş bir biçimde anlatmıştır. Erivan kalesini, Han yalısını anlatan Şarden yaklaşık 800 evden oluşan neredeyse küçük bir şehirden büyük olduğunu, orada yalnız safkan Safeviler`in yaşadıklarını yazıyordu. Gezgin kalenin savunması için ikibinden fazla askerin ayrıldığını belirtiyor. Safkan Safeviler denince, büyük olasılıkla Erivan'ın Şii mezhepli Türk Kızılbaş nüfusu kastedilmekteydi.

"Eski Erivan" kitabında Erivan nüfusunu anlatan Yervand Şahaziz Şarde`nin Erivan kalesinde yaşayan nüfus hakkında bilgisini bir kez daha doğrulaayarak kalede yalnız Türkler`in yaşadığını yazıyordu. Ermenilerinse orada sadece mağazaları varmış, orada gündüz vakti alışveriş yapıyor, akşamlarıysa dükkanlarını kapatıp evlerine gidiyorlardı.

Diğer Avrupalı gezgin - 1700 yılının yazında Erivan'da bulunmuş Alman gezgini Kaspari Shillinger de Erivan kentinde sayısal ve siyasal açıdan Azerbaycan Türkleri`nin tam avantaj oluşturduğunu yazıyordu. O yazıyordu: "Erivan`ın içinde (yani şehrin surları içinde - editör.) yalnızca İranlılar (yani Azerbaycan Türkleri), sehrin daha ücra ve büyük kasabasında (olasılıkla, Üçkilise`de) ve çeşitli yerlerde kiliseye hizmet için Ermeni tüccarlar ve esnaflar yaşıyor. Onlar İranlılar`a (yani Azerbaycan Türkleri`ne) vergi veriyorlar ".

Rus ordularını Azerbaycan topraklarını işgal etmeye teşvik için I Petro'nun sarayına yol bulan Ermeni İsrael Ori 25 Temmuz 1701 yılında çara sunulması için tercümana yazdırdığı bellek kayıtlarında 7.maddesinde Revan (Erivan) kalesini işgal etmek için grereken yollarını gösteriyor ve şehirdeki barut ve diğer askeri mühimmat depolarının Ermenilerin elinde olduğunu yazıyordu. İ.Ori şehirde 300`den fazla Ermeni'nin yaşadığını ve bu Ermenilerle anlaşmaları durumunda onların kalenin kapısını Rus birliklerin yüzüne açabileceklerini, böylece ani bir saldırıyla sehrin işğal edebileceklerini belirtti.

Ermenilerin farklı zamanlarda Erivan kentinde yerleşimleri hakkında bilgiler tarihte yansımaktadır. 1736 yılında Muğan'da yapılan taç giyme töreninden sonra Nadir Şah hanların hepsine aldığı Ermeni esirlerini dağıtmıştı. Nadir Şah'ı kandıran Eçmiedzin katolikosu Abram Kretasi çeşitli yerlerden esir alınmış Ermenilerin bir kısmının Erivan'a gönderilmesine sağlamıştır. 1740 yılının başında ise katolikos Kazara Çahçesi`nin girişimiyle "Rum'dan ve Kürdistan`dan (Doğu Anadolu'dan) hayli Ermeni getirterek Eçmiedzin`de ve çevre bölgelerde yerleştirilmişlerdi.

Osmanlı işgalinden sonra 1728 yılında oluşturulan Erivan eyaletinin ayrıntılı nufus defterinde Erivan kentinde 428 evli Türk Müslüman, 224 evli ve 9 bekar Hıristiyan`ın bulunduğu yazılmıştır. O dönemde ailede fertlerin sayının fazla olduğunu (ortalama 5 kişi olarak belirlenmekteydi)gözönünde bulundurduğumuzda şehirde yaşayan 3369 kişinin yüzde 63,5`i Türk-Müslüman, yüzde 36,5`yse Hıristiyan olduğu anlaşılmaktadır. O sırada şehirde 100 Hıristiyan çingene (boşa) ailesinin (yaklaşık yüzde 14,9) yaşadığını düşünürsek, o zaman Ermeni tarih yazarlarının iddia ettikleri gibi, Erivan kentinde Ermeniler çoğunlukta değil, nüfusun, toplamının yüzde 21,6`ni oluşturdukları anlaşılmaktadır. Erivan şehrinin nüfusu hakkında bilgileri hem Avrupalı gezginlerinin, hem Hıristiyan missionerlerinin, aynı zamanda Eçmiedzin katolikosluğundan yazdıklarına dikkat edersek, o zaman bir çok durumda bu bilgilerin bilerek Ermeniler`in hayrına değiştirilmesinin nedenleri de anlaşılacaktır. Örneğin, J.Şarden`e Paris'ten Erivana kadar Ermeni uşağı Allahverdi eşlik etmiş, o, Erivan'dan Tebriz`e kadarsa bilgileri Ermeni mihmandar Arazin`den almıştı. Fakat Hıristiyan gezginlerin yazdıklarında bilgiler ne kadar tahrif edilse bile, yine de görünen manzara şudur. Erivan kentinde ve çevre bölgelerde Azeriler asil halk olmuş, Ermenilerse bu bölgelere sonradan göçetmişlerdir.

Ermenilerin Erivan Hanlığı'nın arazisine toplu göçü 1801 yılından Rus birliklerinin Erivan Hanlığı'nın arazilerine dahil olmasından sonra gerçekleşmiştir. Erivan kalesinin alınmasındakı katkılarından dolayı fahri "kont Erivanski" payesini alan general İvan Paskevich`in daveti üzerine Sn.Petersburg`tan Erivan'a gönderilen ve eski Erivan ve Nahçıvan hanlıkları bünyesinde oluşturulan yeni yerleşim biriminde - "Ermeni vilayeti"nde 1829-1831 yıllarında nufus sayımını gerçekleştiren İvan Chopin Erivan şehrinin nüfusu hakkında verdiği bilgilerde "Müslümanlar", "Yerel Ermeniler", "İran'dan göçettirilenler" ve "Türkiye'den göçettirilenler" bölümleri bulunmaktadır. İ.Chopin sadece Şehir, Tepebaşı ve Demirbulak mahallelerinin nüfusu hakkında bilgi vermiş, sırf Azerbaycanlıların oturduğu Kale beldesinin nüfusu hakkında bilgileriyse sayıma dahil etmemiştir. O, şehrin yukarıda isimleri zikredilen üç mahallesinde 2751 ailenin (11463 kişi) dahil 1807 Müslüman ailesinin (7331 kişi), 567 yerli Ermeni ailesinin (2369 kişi), İran'dan göçettirilen 366 Ermeni ailesinin (1715 kişi) ve Türkiye'den göçettirilen 11 Ermeni ailesinin (48) kişi, ayrıca 46 boşa (Hıristiyan çingeneleri) ailesinin (195 kişi) oturduğunu belirtmiştir.

İ.Chopin`in "yerli Ermeniler" bölümünde zik ettiği Ermenilerin büyük bir kismi 1801 yılından Erivan kalesinin işğalına kadar olan sürede gelip kalenin dışında bulunan bölgelere yerleşmişlerdir.

İ.Chopin`in şehir nüfusunun değişik kesimleri hakkında verdiği bilgiler de özel anlam taşımaktadır. Rusya işgalinden sonra Han soyundan olanların, zengin ailelerin, din adamlarının büyük çoğunluğu şehri terk ederek, Güney Azerbaycan'ın çeşitli şehirlerinde yerleştiler. Bununla birlikte, şehirde ayrıcalıklı tabakalar içerisinde yine de Azerbaycanlılar çoğunluktaydı. Aynı dönemde Erivan kentinde 4 han, 51 bey, 19 Mirza, 50 molla, 39 seyyid, 3 derviş ailesi yaşadığı halde, bu şehirde o dönemde toplam 8 Ermeni melik ve bey, 1 Ermeni Mirza, 13 papaz ailesi yaşıyordu. Demek, bu tabakalardan oluşan 188 ailenin 166`sı Azerbaycanlı, 22`siyse Ermeni aileleriydi.

Rusya işğalı sırasında Erivan Hanlığı'nın Hıristiyan nüfusunun toplam sayısı yüzde yirmi civarındaydı. Batılı araştırmacılar G.Bournoutian ve R.Hewson "Encyclopedia İranica"`da "The Persian khanate of Erevan" makalesinde yazıyorlardı: "Yüzyıl boyunca süren savaşlar dolayısıyla 1804 yılında Erivan şehrinin nüfusu 6000 kişiye kadar azalmıştı. 1827 yılında son Han'ın (Hüseyngulu Han) iktidarı döneminde nüfus artarak 20000 kişiyi geçmişti. Ermeniler nüfusun sadece yüzde 20'sini oluşturmaktaydı. Türkmençay anlaşmasından ve Ermenilerin İran ve Türkiye'den göçettirilmesinden sonra şehrin Ermeni nüfusu yüzde 40 oranında artmıştı. Genel nüfussa Farslar`ın (yani Azerbaycanlılar`ın) şehri terkedişinden sonra yaklaşık 12 bin kişiye kadar azalmıştı." Yazarların yazdıklarından çıkan sonuc şu ki, Erivan Hanlığı'nın Rus birlikleri tarafından işgalinden önce şehrin 20 bin nüfusunun yüzde 20'sini - yani 4 binini Ermeniler, 16 binini ise Azerbaycanlılar oluşturmaktadır. İşgalden sonra şehirde 12 bin kişilik nüfus vardı ki, onun da yüzde 40`nı - yani 4800 kişiyi Ermeniler, geriye kalan 7200 kişiyiyse Azerbaycanlılar oluşturmaktaydı. Demek ki, işgalden geri şehirde mevcut olmuş 16 bin kişi Azerbaycanlı 8800 kişiyi şehri terk ederek çeşitli yerlere taşınmak zorunda kalmış, ya da savaş sonucunda şehit olmuşlardır. Dolayısıyla, Rus işgalinden sonra şehrin Azerbaycanlı nüfusu yarı inmiştir.

Rusya ordusu Genel karargâhının kaptanı Pyotr Uslar tarafından hazırlanan ve 1853 yılında piyasaya sürülen Erivan valiliğinin askeri istatistiksel toplusunda şehrin nüfusu hakkında bildiride şöyle yazıyordu: “Orada 1437 tatar (yani Azerbaycanlı) ve 1169 Ermeni ailesi yaşıyor. Dolayısıyla, bu arada şehir nüfusunun 55,2 faizini Azerbaycanlı aileleri, 44,8 faizini ise Ermeni aileleri oluşturmuştur.” Uslar, ayrıca şehirde 42 Müslüman din adamı, 3 han, 48 bey, 27 seyyid ve 3 derviş ailesine karşılık, toplam 33 Ermeni din adamı ve 2 Ermeni meliki ailesinin yaşadığını gösteriyor.

İmparator Rus Coğrafya Cemiyeti`nin 1865 yılına olan bilgisine göre, Erivan kentinde 6900 tatar (yani Azerbaycanlı), 5770 Ermeni yaşamıştır. Oran itibariyle Azerbaycanlılar yüzde 54,5, Ermenilerse yüzde 45,5`ni oluşturuyordu.

1886 yılında yapılan nüfus sayımı sırasında Erivan kentinde 14738 kişi (2968 aile) kaydedilmiştir. Şehir nüfusunun yüzde 49,04`nü (7228 kişi) Azerbaycanlılar, yüzde 48,45`ni (7142 kişi) Ermeniler oluşturmuştur.

1897 yılında ilk defa olarak nüfusun Rusya tarafından listeye alınması gerçeklşetirilmişti. Bu arada Erivan kentinde 29006 kişi yaşamıştır ki, onun yüzde 43,15`ni (12516 kişi) Azerbaycanlılar, yüzde 43,19`ni (12529 kişi) Ermeniler oluşturmaktaydı. Elimizde olan verilere göre, Erivan şehrinin dahil olduğu Erivan kazasında 2542 kişi asıllı soylular yüzde 59,04`ni (1501 kişi) Azerbaycanlılar, yüzde 12,03`ni Ermeniler oluşturmaktaydı.

XIX yüzyılın sonlarından Türkiye'de Ermeni isyanlarının bastırılması sonucunda on binlerce Ermeni ülkeyi terk ederek Güney Kafkasya'ya göçetmişti. Onların büyük bir kısmı mülteci sıfatıyla Erivan'da oturuyordu. Mülteci Ermenileri sürekli yerleşmesi için Erivan'da 1905-1906 yılları arasında 4 kez katliam yapılmış, Azerilerin büyük bir kısmı da şehit edilmiş, ya da evlerinden göçe zorlanmışlardı.

1896 yılında Güney Kafkasya'da 900 bin Ermeni yaşadığı halde, 1908 yılında 1 milyon 301 bin Ermeni yaşıyordu. 1914-1916 yılları arasında Güney Kafkasya'ya daha 350 bin Ermeni Türkiye'den yerleşmişti ki, onların da büyük bir kısmı Erivan'da oturmağa başlamıştı. Bundan sonra Azerbaycanlıların durumu iyice zorlamıştı. 1918-1920 yıllarında Taşnak hükümetinin iktidarı döneminde Erivan kentinde Azerbaycanlılara karşı çok vahim bir soykırım yapılmıştı. Kentte çok az Azerbaycanlı kalmıştı.

Ermenistan'da Sovyet Cumhuriyeti kurulduktan sonra Azerbaycanlıların çok az bir kısmı evlerine geri dönmüştü. 1922 yılında Erivan'da toplam 5124 Azerbaycanlı yaşadığı halde, Ermenilerin sayısı 40396 civarındaydı. Erivan kentinde 1926 yılında 4968 kişi Azerbaycanlı, 57295 Ermeni, 1931 yılındaysa 5620 kişi Azerbaycanlı, 80327 Ermeni yaşıyordu.

1939 yılında nüfusu 200 bin kişiye ulaşan Erivan'da Azerbaycanlılar nufusun yüzde 3,3`nü(6569 kişi) oluşturuyordu. 23 Aralık 1947 tarihinde SSCB Bakanlar Kurulu "Kolhozcuların(çiftçilerin) ve diğer Azerbaycanlı nüfusun Ermenistan SSC`den Azerbaycan SSC'nin Kür-Araz ovasına aktarılması hakkında" karar vermişti. Dışarıdan Ermenistan'a aktarılan Ermenilerin yerleştirilmesine hizmet eden bu karar kırsal kesimde oturan Azerbaycanlı nüfusla alakalı olduğundan, bu fırsatı değerlendiren Ermenistan yönetimi Erivan kentinde yaşayan Azerilerin büyük bir kısmını sınırdışı etmeği başardı. 1959 yılında yapılan nüfus sayımı sırasında yaklaşık yarım milyon nüfuslu Erivan'da nufusun yüzde 0,7 oranında (3413 kişi) Azerbaycanlı kayda alınmıştı. Oysa, 1939 yılından geçtiğimiz 20 yıl içinde doğal artışla Erivan'da yaşayan Azerilerin sayısı az 10 bin kişiyi geçmeliydi.

1979 yılında yapılmış nüfus sayımı sırasında nüfusu 1 milyon kişiyi geçen Erivan kentinde Azerbaycanlılar yüzde 0,2 oranında (2341 kişi), Ermeniler yüzde 95, 8 oranında (974176 kişi) belirlenmişti.

Ermenistan'da devam eden süreçlerden farklı olarak Azerbaycan da dahil Bakü'de Ermeniler verimli koşullarda yaşıyor, onların sayısı her geçen yıl biraz da artıyordu. Özellikle, 1920 yılında Sovyetlerin kurulmasından sonra Ermenilerin Bakü'ye ve diğer bölgelerde yerleşimi hız kazanmıştı. Bakü'de ermenilerin nufusu 1970 yılında 207,5 bine, 1979 yılında 215,8 bin kişiye ulaşmıştı. Bakü'de yaşayan ermenilerin yüzdesi 1914 yılındaki yüzde 6,7-den artarak, 1979 yılda yüzde 14,1`e ulaşmıştı.

1988 yılının Şubat ayında Dağlık Karabağ'da Ermeni ayrımcılığının baş kaldırıştan sonra sadece sadece Erivan kentinden, bütün Ermenistan'dan Azeriler`in etnik temizliğine başlandı ve aynı yılın sonunda neredeyse tamamlandı. Resmi Ermenistan'ın Dağlık Karabağ'ı işgal etmek için askeri saldırı yolunu tutmasından sonra Bakü'de yaşayan Ermeniler de zor duruma düştüler ve şehri yavaş yavaş terketmek zorunda kaldılar.

18 Temmuz 1988`de SSCB Yüksek Sovyeti Yönetim Kurulu Azerbaycan SSC'nin Dağlık Karabağ Özerk Vilayeti çevresinde durumuyla alakalı yapılan özel oturumda konuşan Erivan Devlet Üniversitesinin rektörü Sergey Ambarsumyan`dan Sovyetler Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov XX yüzyılın başında Erivan'da Azerbaycanlı nüfusun yüzdesini sormuştu. Rektör "Bu konuda konuşmam çok zor” yanıtını verince, Gorbaçov: "Siz şunu söyleyebilirim. Yüzyılın başında Erivan'da Azerbaycanlılar nufusun yüzde 43`nü oluşturmaktaydı.” – diye yanıtlamıştı. “Ya şimdi Azerbaycanlıların yüzdesi ne kadardır?" - sorusuna S.Ambarsumyan "Şimdi çok azdır. Muhtemelen, yüzde bir bile yoktur" yanıtını vermişti.

Tüm yukarıda söylenenlerden belli oluyor ki, Azerbaycanlılar XIX yüzyılın başlarında Erivan şehrinin nüfusunun yüzde 80`ni, bu yüzyılın sonunda yaklaşık yarısını oluştursa da, yirminci yüzyılın 80'li yıllarının sonlarına gelindiğinde, ermenilerin yaptığı etnik temizlik sonucunda Erivan'da bir kişi bile olsun Azerbaycanlı kalmamıştır.

Kaynak:

“Erivan Hanlığı, Rusya işgali ve Ermenilerin Kuzey Azerbaycan topraklarına aktarılması”, Bakü 2010, (Emektar bilim adamı, AMEA muhabir üyesi, tarih ilimleri doktoru, prof. Yakup Mahmudov'un bilimsel editörlüğü ile)

Nazım Mustafa “Erivan Şehri”, Bakü - 2013