Erməniler qədim ve orta əsrlərdə 1. Erməni etnosunun mənşəyi Ermenilerin mənşəyinin konkret bir ərazi ile bağlılığı hele de qaranlıq qalır. Onları əslinde her hansı bir irqə aid etmək də mümkün olmamışdır. Fransız mənşəli Qafqazşünas alim İ.Şopen haqlı olaraq yazırdı ki, «aydınlaşdırmaq çətindir ki, bizim ermənişünas alimler nəyə esasen özlərinə rəva bilibler ki, bütün hallarda haykanların ve onların vətəni Hayastanın adını tamamilə başqa xalqın adı ile deyişib tərcümə ediblər. Aydındır ki, Yafəs mənşəli, şimaldan gəlmə dağlı Armenle, cənubdan gəlmə sami mənşəli haykanların (hayların) heç bir ümumi oxşarlığı yoxdur ve ola da bilməz» . Ermənilərin etnik cəhətdən formalaşmasının ve onların ilkin tarixi məskənlərinin məhz Kiçik Asiya sahəsinde olması haqqında ermeni tarixçileri, akademikleri S.T.Yeremyan, K.V.Trever ve bir çox başqa alimler ciddi fikirler söylemişler . Qedim dünya tarixçilerinden Herodot, Evdoks ve başqaları protoermenilerin menşeyinin frakiya-frigiya tayfaları ile bağlı olduğunu qeyd edirler. Tanınmış tarixçi-şerqşünas İ.M.Dyakonov bununla elaqedar olaraq qeyd edirdi ki, «ne qeder ki, qedim ermeni dili ermeniye yaylasının avtoxton xalqlarının dillerile qohum deyildir… aydındır ki, o, buraya kenar¬dan getirilmişdir… protoermeniler bu eyalete (ermeniye yay¬lası ermeni müelliflerinin uydurduqları bir terimindir —A.M.) bizim eradan evvel VII ve VI esrler arasında gelmişler… Qedim ermeni xalqı ilkin olaraq yuxarı Ferat vadisinde berqerar olmuşdur…» . Belelikle, bu alim de ermenilerin ecdadlarinin Kiçik Asiyaya gelme olduqlarını tesdiq edir . Ermeni tarixçileri öz xalqlarinin avtoxton – eslen yerli olmasını, yeni ermenilerin ecdadlarinin qedimden Ön Asiyada yaşamalarini sübut etmek üçün deriden-qabiqdan cixirlar. Sovet alimlerinin kollektiv eseri olan «Qedim dünya tarixi»nde açiq-aydin yazilir ki, «ermenilerin bu yaylanin avtoxtonlari olmasi barede son vaxtlar yayilmiş fikri bir sira sebeblere göre esasli saymaq olmaz» . Daha sonra kitabda bu fikir elmi cehetden tam esaslandirilmişdir. Melum olduğu kimi, e.e. VII esre aid Urartu dilinde yazilmiş menbede Kiçik Asiyanin şerqinde, Decle ve Ferat çaylarinin yuxari axarlari boyunu ehate eden erazi, yeni indiki Türkiye erazisinin şerqinde kiçik bir eyalet Arme adlandirilir. E.e. VII-VI esrler arasinda Balkanlardan gelmiş friq tayfalarinin bir qolu olan ermenilerden evvel bu eyaletde yaşayan ehali hurri ve luviya dillerinde danişmişdir. Maraqlidir ki, Ehemeni hökmdari Kserksin herbi yürüşünde ermeniler ile friqler bir bayraq altinda, alordlar ve saspeyrler ise başqa bayraq altinda durmuşlar . Bu bir heqiqetdir ki, gelme vehşi tayfalar, o cümleden ermeniler burada özlerinden yüksek medeniyyete malik olan aborigen xalqlarin medeniyyetinin müxtelif ünsürlerini menimseyerek özününküleşdirmişdiler. Bu fikri ermeni yaziçisi ve alimi Nalbendyan da tesdiq ederek yazirdi ki, «ermeni xalqi Decle ve Ferat çaylarinin yuxari axarlari boylarina söykenen erazilerde berqerar olmuşdu. Bu erazilerin aborigenleri ise (hetler, hurriler, urartulular) yüksek inkişaf etmiş xalqlar idi» . Başqa bir ermeni müellifi Kapançyan bu fikri inkişaf etdirerek bele bir qenaete gelir ki, «Makedoniyali İskenderin yürüşünün (e.e. 323-cü ilde) iştirakçilarinin fikrince, guya arqonavt Armenin adi ile adlandirilmiş ermeniye yal¬niz Feratin yuxari axarlari boyunda, Armenosun silahdaşlarinin ilk defe meskunlaşdiqlari yerde idi. Akilisena eyaleti bu ermeniyeye söykense de, M.İskender dövründen Kiçik ermeniye adlandırılmağa başlamış ve bu da ermenilerin ilkin veteninin Kiçik ermeniye olduğunu tesdiq edir» . Roma yazıçısı Plini yazırdı ki, Ferat «Karanitisde, Böyük ermeniyenin prefekturasından başlanır» . Musa Xorenli yazırdı ki, «Armenak Van gölü etrafından şimal-şerqe gelerek uca dağlarla ehate olunmuş ve qerb terefden axıb gelen hay-küylü çaylarla suvarılan geniş düzenlikde meskunlaşdı». Sonralar ermeniler «Armenak» sözünü şexs adı kimi teqdim etseler de, eslinde o, armanok, başqa sözle arman tayfası anlamındadır. Tedqiqatçıların gümanına göre, friq tayfalarının bir qolu olan indiki ermeniler Arme ve sonralar Hayasa adlandırılan eyaletlere gelib orada meskunlaşmışdılar. Sami (semit) dillerinde danışan ve Mesopotamiyanın şimalında yaşayan arameyler Arme eyaletinde yaşayanlara oranın adı ile «Armina», hurri dilli urartulular ise «Armini» deyirdiler. Bu ad etnik mensubiyyet bildirmir. İndiki ermenilerin ulu babalarının meskenleri hesab edilen Şerqi Anadoludakı Hayas ve ermen vilayetlerinde qedim zamanlardan, yeni çağdaş ermenilere ad qoyulmamışdan evvel Balkan yarımadasından köçüb gelmiş hayların töremelerile yanaşı, çoxsaylı avtoxton etnoslar — het, hurri, urartu xalqları, hemçinin e. e. I minilliyin birinci yarısında Cenub-Şerqi Avropadan gelerek buralarda meskunlaşmış türkdilli kimmer (kemerli), skif, sak ve başqa tayfalar da yaşayırdılar. Sonralar Şerqi Anadoluda yaşayan iri tayfalardan biri, başqa xalqlar terefinden «ermeniler» adlandırılmışdır. Ermenilerin bu adı etnonim kimi qebul ermemelerinin ve inadkarlıqla «hay» etnoniminden ayrılmaq istememelerinin esas sebebi ise hay xalqının bu erazilerde köklü, qedim elaqelerinin olmaması ve bu tayfanın ne vaxtsa Balkan yarı¬madasından köçerek bu torpaqlarda meskunlaşması, özlerini başqa milletlere daha üstün toplum kimi, teqdim etmeleri idi. Hay xalqı heç vaxt Şerqi Anadolu regionunda ahalinin ekseriyyetini teşkil etmemişdir. Sonralar ermeni müellifleri terefînden Ermenistan yaylası adlandırılan bütün Şerqi Anadolunun yerli ehalisi orada qedimlerden yaşamış het, hurri, urartu ve türk tayfalarının nesilleri sayıla biler. «Armini» sözü coğrafi edebiyyatda Şerqi Anadoluda «Ermeni yaylası» kimi işlenmekdedir. Lakin «Armini» adı qedim yunanlara keçdikden sonra «Armeniya» formasını kesb etmişdir. Sonralar Avropa dillerine de yayılan bu termin hemin dillerde «hay» adlananlar üçün etnik ada çevrilmişdir. Görkemli rus tarixçisi Dyakonov yazırdı ki, «haylar heç vaxt özlerine «ermeni» dememişler» . Fransız menşeli rus tedqiqatçısı İ.Şopen ermeni-hay-ların menşeyinden behs ederek bele bir neticeye gelmişdir ki, «ermenilerden, parsuqlardan, haykanlardan ve yehudilerden yeni, qarışıq bir xalq emele geldi ki, o, neinki öz tipik müsteqilliyini, hetta özünün heqiqi (doğma) adını da itirdi» . Ermeni alimi Manuk Abeqyan bu fikri daha da inkişaf etdirerek ermenilerin dumanlı keçmişi haqqında bele bir neticeye gelmişdir: «Ermeni xalqının menşeyi nedir, on¬lar nece ve ne vaxt, haradan ve hansı yollarla bu yerlere gelmişler, ermeni olmamışdan evvel ve sonra hansı tayfa¬larla elaqedar olmuşlar, onların diline ve etniki terkibine kim nece tesir gösterib? Bizim elimizde bu meseleleri tesdiq eden möteber ve deqiq deliller yoxdur» . Ermenilerin menşeyi olduqca müemmalıdır ve az öyrenilmişdir. Tanınmış rus tedqiqatçısı Veliçko da bele bir qenaete gelmişdir ki, «…evvelce Babil esareti zamanı, so¬nra ise Yeruselimin dağıdılmasından beri yehudilerin böyük bir kütlesi onlarla qarışmışdır» . Tesadüfi deyil ki, yehudilerin de bir hissesi haylaşaraq «zok» adını almışdılar. Antropoloji nöqteyi-nezerden ermenilerin ekseriyyeti brahisefal, yeni qısaboyunlu, yastıbaşdır. Ermeni tarixçisi Kapançyan bu fikirle elaqedar olaraq qeyd edirdi ki, «armenoid tipi» aşağıdakı xarakterik elametlere malikdir: başı yastı (qısa) ve ya dikdir, yastı ve keskin suretde (dikine) aşağı düşen arxa terefe malikdir, sifeti uzunsovdur ve bir az da enlidir, burnu qeyri-adi derecede böyükdür, iridir, çox vaxtı eyilmiş (qartal dimdiyine benzer) ve sifet xettinden ireli çıxır, beden qurulu-şu qeyri-mütenasibdir, ancaq ortaboyludur» . Bu cehetden Şantr, Erkert ve başqalarının tedqiqatlarından melum olur ki, onlar daha çox dağ yehudilerine ve xaldey aysorlara yaxındır. İngilis alimi Bertin ise ermenileri Felestine qederki dövrün yehudileri ile eyni tipli hesab edir. Qafqaz antropoloqu İ. Pantyuxov daha maraqlı neticelere gelmişdir. Tiflis şeheri Türkiyeden gelmiş ermeni qaçqınları ile dolan zaman bu alim fürsetden istifade ederek onların bir çoxunu antropoloji cehetden tedqiq etmişdi. Melum olmuşdu ki, bu çağırılmamış qonaqların böyük bir hissesi fiziki quruluşuna göre temiz kürddür. Rus müellifi V.L.Veliçko özünün «Qafqaz» adlı eserinin 65-ci sehifesinde bu fikre gelir. Gürcü alimleri de ermenilerin Qafqaza gelme etnos olduqlarını tutarlı faktlarla tesdiq edirler. Zengin arxeoloji qazıntı materiallarına esaslanan görkemli gürcü alimi M.İ.Cavaxaşvili «Gürcü xalqının tarixi» adlı kitabında qeyd edirdi ki, «Antropologiya elmi xalqları baş quruluşuna göre 3 qrupa ayırır. Qafqazın qedim qebirlerinden tapılan kellelerin ekseriyyeti dolixokrandırlar (yeni uzunbaşlıdırlar). İndiki ermeni ve gürcüler ise baş quruluşlarına göre braxikrandırlar. Görünür bunu nezere alan professor Virxov erme¬ni ve gürcülerin Qafqazın qedim ehalisinin onlarla heç bir bağlılığı olmadığını yazır. Heqiqeten de indiki ermenilerin ve gürcülerin ecdadları Qafqaza gelende burada başqa bir xalqın selefleri yaşayırdılar» Musa Xorenli yazırdı ki, «qedim ermeniye oraya gelmiş tayfaları yüksek derecede assimilyasiya etmek qabiliyyetine malik idi. Bunu müxtelif vaxtlarda bu ölkeye gelmiş çoxsaylı tayfalardan çıxmış şexsler de sübut edir. Onların arasından bir çox böyük dövlet xadimleri ve böyük çarlar çıxmışdır, hele Ermeniyenin maarifçilerini, Parfiyadan çıxma Anak oğlu müqeddes Qriqorini demirem» Göründüyü kimi, ermenilerin mezhebinin banisi de Parfiyadan çıxma, yeni türk menşeli şexs olmuşdur. Kapançyana göre, Urartunun qerb rayonlarının ermeni-leşdirilmesi artıq e.e. VI esrden başlamışdı. Artıq ehemeni şahı Kuruşun zamanında ermeniler Urartu ehalisini dağlıq yerlere sıxışdıraraq düzenlik rayonları tutmağa başlamışdılar Urartu kitabelerine göre, hele e.e. VIII esrde hetlerin Sofen eyaletinde sonralar, zaman keçdikce on min yunanın geri çekilmesi ile (e.e. 400-cü ilde) elaqedar olaraq, hemçi-nin ermeniler meskunlaşmışlar. Bu fikri Kapançyan söyleyir. O sözüne davam ederek bildirmişdir ki, «hayasalı-ermeniler özlerinin köklü dillerile, Ferat boyundakı bütün tayfaları, o cümleden hetleri de, sonralar ise Urartu tayfalarını ve xalqlarını da ermenileşdirmişler» . Ermenileşme prosesinin süretle getmesine esas sebeb bu etnosun qız ve qadınlarının onun gedişinde feal iştirak etmesi idi. Ermeni tayfa başçılarının düşüncesinde «Ermeni qızlarının ayaqları deyen torpaqlar bizimdir!» kimi sersem fikirler hemişe dolaşmaqda idi. Kapançyan bele bir qenaete gelirdi ki, Yuxarı Feratın qerb eyaletleri boyu bir çox xalqları ve tayfaları hayasa-ermeniler assimilyasiya etmişdiler . Bura¬da söhbet ermenilerin medeni cehetden onlardan yüksek seviyyede olan yerli xalqlardan bir çox medeni nailiyyetleri menimsemesinden gedir. Bezi ermeni müelliflerinin fikrince, ermenileşme dinc yolla gedirdi. Ona göre ki, ermeniler xaldey (hurri) şekilçili, sonluqlu adlar (Araxi, Xaldita, Aramais, Aramaniak) daşıyırdılar. Lakin Ksenofont «torpaqdan istifade üstünde gelme ermenilerle yerli urartulu-xaldeyler arasındakı düşmençilik haqqında danışır» . «Kiropediya» dan bu ve ya diger iqtibaslar getiren ermeni akademiki Y.Manandyan ise qeyd edirdi ki, «ermeni ve xaldeylerin dinc birgeyaşayışının neti¬cesi o oldu ki, xaldeyler ve diger yerli xalqlar gelme erme¬niler terefinden tedricen assimilyasiya edilmiş ve sonrakı esrler gedişinde müasir ermeni xalqı yaranmışdı» . XIX esr müellifi Lenorman tutarlı faktlara istinad ederek esasen Henrix Roulinsonun söylediyi eyni fikirlerle razılaşmışdı ki, «Urartu dili hazırkı hayasa dili ile heç bir qohumluğa malik deyildir. Friqiyadan çıxmış hayasalılar tedricen oradan şerqe doğru yerleşen dağlıq yerleri tutmuş, bu eraziden qedim urartuluların bir hissesini sıxışdırıb çıxarmış, bir hissesini ise «hezm etmiş» ve onların adlarını, etiqadını, dilini ve efsanelerini özününkü ile evez etmişler». Bu fikri ermeni müellifi Vermişev tesdiq edir . Melumdur ki, urartulular qedim türk dilinin Ural-Altay şivelerinde danışmışlar. Yeni onlar Asiyadan, daha deqiqi Altay ve Sibirden gelmiş tayfaların töremeleri olmuşlar. Qedim ermeni dili Hind-Avropa ailesine mensub olduğu halda, hurri ve urartu dilleri bütün türk dilleri kimi, iltisaqi diller olmuşlar. Bu dilde sözdüzeltme, köke şekilçi artırmaq yolu ile baş verir. Tarixi Urartunun menimsenilmesinin yeni merhelesinde hayasalılar xariciler qarşısında «yeni ermeniler» adı ile çıxış edirdiler. Bu fikre hemçinin Musa Xorenlide ve Anonimde rast gelirik. Kapançyan yazırdı ki, «Urartunun bu ve diger yerlerinin çox ve ya az derecede tamamile ermenileşdirilmesi yalnız e.e. III esrin sonu ve II esrin evvel¬lerinde başa çatmışdır» . Yunan alimi Strabon ise qeyd edirdi ki, «bu zaman ermenilerin hamısı bir-birini başa düşürdüler, başqa sözle, bütün yerli ehali öz dilini itirmiş ve esasen gelme hayların dilini qebul etmiş, özlerinin evvelki yerli dillerinin irsini dialekt ünsürlerinde qoruyub saxlamışdılar». Buna öz müna-sibetini bildiren Kapançyan yazırdı ki, «Van gölünden şerqe doğru Urartu eyaletleri sonralar ermenileşmişdi». Kapançyan qeyd edirdi ki, «haylar Hayasa-Azziden, yeni «tarixi» Kiçik Ermeniye rayonundan öz hereketleri boyu e.e. III esrin ortalarınadek sakların (kimmerlerin), midiyalıların, farsların, Makedoniyalı İskender zamanında yunanların ve Selevkilerin siyasi tesiri altına düşseler de bunlar keçmiş Urartunun yeni torpaqlarının menimsenilmesinde, bu yerli tayfa ve xalqların ermenileşdirmesinde onlara mane olmamışdır. Ermenilerin bu ve ya diger xalqları assimilyasiyaedici heyretamiz qabiliyyetlerini qeyd etmek lazımdır» . Bu her şeyden evvel bu etnosun vahid veteninin olmaması ile, diger xalqlardan medeni cehetden geri qalması ile izah oluna biler. Kapançyan bu fikrini başqa bir tedqiqatında daha da inkişaf etdirerek qeyd edirdi ki, «ermeni etnosu terefinden, Hayasa-Azziden başlamış ve «Böyük ermeniye» de (Urartu erazisi) biten bir prosesde 40-dan çox iri tayfa ve xalq assimilyasiya edilmişdir» . Hele XIX esrin sonlarında çıxmış «Murç» adlı ermeni jurnalı, ermenilerin başqa xalqları assimilyasiya etmek qabiliyyeti haqqında danışarken onların arasında assimil-yasiya edilmiş qaraçıların böyük faiz teşkil etdiyini qeyd edirdi («Murç», 1897, «Qaraçı ermeniler» adlı meqale). Her iki tayfa ile, hem ermeni, hem de qaraçılarla tanışlıq müşahideçiye bu jurnalın neticelerini tesdiq eden maraqlı material verir. Meqale müellifinin tesvirine göre Gence, Tiflis ve başqa yerlerin qaraçıları ermenilerle qarışaraq öz varlığını itirmiş ve yalnız familiyalarını saxlamışlar. Bu fikri Qafqaz albanlarının bir hissesine de aid etmek olar. Veliçko Qarabağ ehalisinin ermenilere aid edilen hissesi haqqında söhbet açarken yazırdı ki, «…Qarabağın (Albaniya ve ya Aqvaniya) düzgün olmayaraq (keçmişe aiden) ermeni adlandırılan ve xristian dinine itaet eden ehalisi dağlı ve türk tayfalarından töremiş ve üç-dörd esr bundan evvel ermenileşmişdir» . Veliçkonun bu fikri heqiqete uyğundur. Bu fikri rus-sovet alimlerinden Novoseltsev, Paşuto ve Çerepnin de müdafie ve tesdiq edirler. Onların fikrince, «Albanların bir hissesi, .xristianlığı saxlayaraq .tedricen ermeni dilini qebul etmiş ve ermeni olmuşlar» . Bu fikirleri bele bir real gerçeklik sübut edir ki, İrevana köçüb gelme ermenilerle Qarabağın ermenileşmiş albanları arasında hem dil, hem xasiyyet ferqleri, hetta metbexlerinde bele müeyyen ferqler mövcuddur. Qedim dünyanın görkemli alimi Strabon Anait mebedine ermeni qul ve kenizlerinin verilmesi adeti haqqında melumat verirdi. O elave edirdi ki, «bu, heç de teeccüblü deyil». Strabon «xalqın en varlılarının öz qızlarını nigaha girmezden evvel uzun müddete müqeddes fahişelik peşesi ile meşğul olmaq üçün mebedlere verilmesi adetlerini tesvir edirdi» . Bu fikri çağdaş ermeni alimi A.Perixanyan da tesdiq ederek yazır ki, o zaman «mebed fahişeliyi — eyanlardan tutmuş qullaradek cemiyyetin bütün tebeqelerinin iştirak etdiyi bir merasim qaydası idi» . Başqa bir ermeni alimi Kapançyan qedim zamanlarda ermeni çarlarının fahişeliye beraber başqa bir xüsusiyyetini de qeyd edirdi. O yazırdı ki, «Hayasa çarı öz doğma bacısı ile evlenmişdi» . Qeyd edek ki, qonşu het tayfalarında bu cür nigah ölüm cezası ile cezalandırılırdı. Ermeni alimi Xaçatryan ise bu adetin miladın evvellerinde ermeni çarları arasında yaşa¬dığını qeyd edir . Alman alimi Fridrix Engels yazırdı ki, «Ermenistanda Anait hierodulları ilk fahişeler idiler» . Bele ki, ermeni kilselerinde işleyen qadınlar, rahibeler müntezem olaraq öz bedenlerini yol keçen insanlara, seyyahlara, tacirlere sataraq qazandıqları pulları yeni ermeni kilselerinin bünöv-resinin qoyulmasına ve diger ehtiyaclarına serf edirdiler. Bu meşğuliyyet sonralar ermeni qadınlarının meşhur ve sevimli peşelerine çevrilmişdi. Kapançyan da tesdiq edirdi ki, Anait kilsesinde «hemçinin kilse fahişeleri-hierodullar xidmet gösterirdiler» . Sonralar çoxsaylı tedqiqatlar sayesinde dünya xalqlarının, o cümleden de ermeni etnosunun tarixini etraflı öyrenen başqa bir görkemli alman alimi Karl Marks ermeni qadın ve qızları¬nın yaramaz exlaq normaları haqqında yazırdı: «Dünya xanımlarının bir qismi ermeni qadınının, bir qayda olaraq öz erine xeyanet etme tecrübesini, başıpapaqlısının hemin emelden hali olmaması incesenetini menimsemeye cehd gösterseler de, azları buna nail ola bilir. Yeniyetme ermeni qızları öz bakireliyinden ele erken, ele hevesle imtina edirler ki, sanki onlar namus çeperlerinin bütövlüyünü qorumurlar, sadece üstlerine qonmuş tozu çırpırlar» . Başqa bir görkemli alman alimi Adam Mets çoxsaylı axtarışlar ve tedqiqatlardan sonra bele bir neticeye gelmişdi ki, ermenilerin «abır-heyaları yoxdur» . Sonrakı dövrlerde de ermenilerin telim-terbiyesinde ve davranış normalarındakı qüsurlar onlar baresinde rus xalqının da qabaqcıl, ziyalı tebeqelerinde, hetta yüksek rütbeli memurlarında bele ikrah hissi doğurmuşdu. Öz obyektivliyi ile tanınan fransız menşeli rus müellifi İ.Şopen yazırdı ki, «exlaq baxımından ermeniler heç de xoşagelen imic sahibi olmamışlar» . Qeyd etmek lazımdır ki, ermeni soy adları içerisinde ermeni menşeli sözler de olduqca azdır. Bunu bu sahe üzre mütexessis olan ermeni alimi Avetisyan da tesdiq edir. O yazır: «Ermeni soy adlarının yalnız 26,3 faizi orijinal ermeni dilinden yaranmış, qalan adların 194-ü fars, 113-ü türk, 111-i ereb, 60-ı yunan, 54-ü yehudi, 44-ü de diger dillerden götürülmüşdür» . Ermeniler öz dillerini iki yere — qedim kilse dili olan qrabara ve müasir aşxarabara bölürler. Tesadüfi deyil ki, hay alimi X.Abovyan yazırdı: «Mene ele bir müasir dil melum deyildir ki, o yeni ermeni dilinin qedim ermeni dilinden ferqlendiyi qeder ferqlensin.heç bir dil (söhbet qrabardan gedir) menim üçün bu qeder çetin olmamışdır». Bu sözlerin müellifi altı dili serbest bilen bir şexsdir. Sonra o bu çetinliyi töreden sebebleri bele aydınlaşdırır: «.bütün anlayışlar, sözlerin quruluşu, hetta ayrı-ayrı sözler müasir dövrdeki ifade terzine ve şerhlere uyğun deyildir» . Qedim ermeni dilinin özellikleri hay xalqının müasir dilinden bu qeder seçilirse, ferqlenirse, onda sual oluna biler ki, bes bu dil hansı xalqa mensubdur? Kilse xadimi, keşiş Narses de bu probleme bele bir aydınlıq getirir ki, köhne ermeni dilinin quruluşu (konstruksiyası) ekseriyyet etibarile tatar diline uyuşur. Köhne ermeni dilinin halları var, yeni ermeni dilinde ise sözler arasında edatlar qoyulur. Ermeni dilini herterefli öyrenmiş akademik N.Y.Marın bununla elaqedar fikirleri xüsusi maraq doğurur. O qeyd edirdi ki, ermeni xalqı kimi, ermeni dili de hibrid (calaq) dildir. Bu fikri başqa bir ermeni alimi akademik M. Abeqyan da tekrar, hem de tesdiq edir. O qeyd edirdi ki, ermeni dili hibrid dildir. O biri yandan ermeni qebilesi de hibriddir, urartulu ve başqa qonşuları assimilyasiya etmişdir. Maraqlıdır ki, haylar özleri sami menşeli olduğundan hay dilinin İran dilleri qrupuna daxil edilmesi düzgün deyildir. Bu fikri akademik M.Abeqyan da tesdiq edir. Eradan evvel II esrde «Böyük Ermeniye» adlandırılan qurumu yaradanlar etnik mensubiyyetine göre heç de özle¬rini «hay» adlandıranların hökmdarları deyil, türk menşeli serkerdeler olmuşlar. Qedim ermeni menbelerinde «Armini» ölke adı yoxdur. Bu menbelerde ermenilerin ölkesi her yer¬de Hayk («haylar») adlandırılır. «Hayk» sözü rus ve avropa dillerine «Armenia» kimi tercüme olunur. Yalnız «Arme» eyaletinin adı ile sonralar yaranmış «ermeni» adı hem de «haylara» şamil olunduğuna göre «Armina» adı Hayk adının qarşılığına çevrilmişdir. Haylar Ermeniyede, yeni indiki Ermenistanın (tarixi Qerbi Azerbaycan torpaqları olan Oğuz yurdu) Türkiye ile serhedboyu erazisinde heç vaxt etnik çoxluğu teşkil etme¬mişler. Orada aparıcı rol evvelce e.e. VII esrde buralara gelmiş qedim türk menşeli kemerlere (kimmerlere) ve sak¬lara, sonralar ise, yeni erken orta esrlerde yene de buralarda meskunlaşmış diger türk xalqlarına mensub olmuşdur. Er¬meni alimi Kapançyan yazırdı ki, «menim heç bir şübhem yoxdur ki, evveller de qeyd etdiyim kimi, cenuba ve cenub-şerqe doğru hayasa herekatının başında bir vaxtlar skifler (saklar), kemerliler durmuşlar. İlk ermeni padşahı saklar neslinden olan Paruyr haqqında ermeni xalq efsanesi menim bu fikrimi tamamile tesdiq edir» . Yuxarıda deyilenlere bir daha aydınlıq getiren tanınmış ermeni alimi, hüquq elmleri doktoru Ağasi Yesayan yazırdı ki, «meseleye aşkarlıq getirmek üçün deyek ki, beynelxalq siyasetde 1917-ci iledek «Ermenistan» deyilende ancaq «Türkiye Ermenistanı» nezerde tutulurdu» . Qeyd etmek lazımdır ki, hayların, yeni etnik mensubiyyetce ermeni saydıqlarımızın dilinde «ermeni» sözü olmamışdır. Melum olduğu kimi, bu söz onlara «Armeni» eyalet adı ile ke¬nardan verilme addır. Herodota göre «armen» (armin) termini kenardan, mehz Balkanlardan, frak-friqiya tayfaları terefinden getirilmedir. Bununla yanaşı ermeni dilinde 400-450-dek hind-avropa menşeli söz ve kök vardır . E.e. VII esrde qedim türk menşeli kemerler (kimmerler) Qara denizin şimal çöllerinden hereket ederek Kür-Araz ova¬lığına ve indiki Ermenistan erazisine geldiler. Tesadüfi deyil ki, ermeni menbelerinin de etiraf etdiyi kimi, indiki Ermenistan erazisinde skiflere (yeni saklara) aid eşyalar 29 abi¬dede (onların 11-i yaşayış yerleridir) tapılmışdır. Bu bir heqi-qetdir ki, indiki Ermenistan erazisi bütünlükle Sak padşahlığına aid olmuşdur. Ermeni müellifi S.Yeremyan yazırdı ki, saklar Kür-Araz ovalığını tutaraq kimmerileri oradan sıxışdır-dıqdan sonra Ararat vadisine, oradan da Urmiya gölü hövzesine keçmişler . Kapançyana göre, «Hayasa» ölkesinin cenubunda ve cenub-şerqinde herekatın başında saklar dururdular. Bu fikri daha da inkişaf etdiren görkemli gürcü alimi Q.A. Me-likişvili indiki Ermenistan erazisinin qedim türk torpaqları olmasını tesdiq ederek yazırdı ki, İrevan ve Sevan (XX es¬rin 20-ci illerinedek ermeni qaynaqlarında bu gölün adı türkce olduğu kimi Göyce qeyd olunmuşdur — A.M.) bölgelerinde skif tipli eşyaların tapılması orada kimmerlerin ve sakların yaşadıqlarını gösterir . Qeyd etmek lazımdır ki, saklar Urartu dövletinin süqutunu süretlendirdiler. Bundan istifade eden Cenubi Azer¬baycan erazisindeki Maday dövleti e.e. 590-cı ilde Urartu dövletinin Kiçik Asiyadakı erazisini işğal etdi. Bu eraziye Armini ve Hayasa eyaletleri de daxil idi. Tesadüfi deyil ki, Ksenefont (e.e. V esr) «Madaydan asılı Armeni dövleti» ifa¬desini işledir . Hemçinin Strabon öz kitabında qeleme aldığı «midiya-lılar ermenilerin adetlerinin banileridir» melumatında Armini eyaletinin Madaya mexsus olduğu gösterilir. Tatsit ermeniler haqqında behs ederek qeyd edirdi ki, «bu xalq qedimden öz xarakterine göre ikiüzlü adamlar olmuşlar ve coğrafi mövqeyine göre, bele ki, Ermeniye böyük bir erazide bizim eyaletler boyunca, içeriye, midiyalılara doğru uza¬nır. Bu cehetden böyük dövletler arasında olan ermeniler çox tez-tez romalılara edavet, yunanlara nifret, parfiyalılara ise paxıllıq, hesed hissi besleyirler» . Madayın Urartu dövletinin erazisini işğal etmesi ile «Urartu» yaxud «Biaini» adları «Armini» adı ile evez olunur. Madayların Urartu dövletini nece adlandırdıqları melum deyil. Ohemeni hökmdarı I Daranın e.e. 520-ci ilde yazdırdığı Bisütun kitabesinde «Urartunun» qarşılığı olaraq «Armini» kimi öz eksini tapır. Urartu dövletini yaratmış hurrilerin dilinde yaranmış Armini eyalet adı o vaxt heç de özlerini «hay» adlandıranların etnik adı, yaxud onların cem halda yaşadıqları erazinin adı deyildi. Armini adı Arme eyaletinin adından ve hem mekan, hem de mensubiyyet bildiren «ini» şekilçisinden ibaretdir. Melum olduğu kimi Sak padşahlığı Şimali Azerbaycan ve indiki Ermenistan (Qerbi Azerbaycan) erazilerini ehate edirdi. Demeli indiki Ermenistan erazisinde ilk dövlet qurumu qedim türk menşeli Sak padşahlığı olmuşdur. «Bibliyada» bu padsahliq «Aşkenaz» adlanır. V esr ermeni tarixcisi Koryonun «Haylar Aşkenazın (skif) neslindendir» melumatı da bununla elaqedardir. Bu fikri Kapançyan da tesdiq edir. Diğer terefden qeyd etmek lazımdır ki, ermeni menbelerinde indiki Dağlıq Qarabaga münasibetde işledilen «Arsaq» termini de qedim türkcedir. Bele ki, er-sak herfen sak adamların, sakların yaşadığı mekan, yer anlamındadır. Rus müellifi A. Xazanov da tesdiq edirdi ki, «Qarabağ eya¬letlerinden biri olan Arsaq öz adını sakların «cesaretli» ve «kişi» sözlerinden götürmüşdür» . Xatırladaq ki, sonralar, XVIII esrin 20-ci illerinde rus çarı I Pyotra müraciet eden arsaqlılar (xristian ehali) özlerini albanlar adlandırmışlar. Veliçkonun yazdığı kimi, «erme¬niler Zaqafqaziya aborigenleri deyiller ve ona göre de Kür sahilleri ve Arsaq heç cür esl ermeni torpaqları ve Ermenistanın köklü vilayeti ola bilmez». O, daha sonra qeyd edir¬di ki, «…ermeni-qriqorian dinine ibadet eden, …cemi üç-dörd esr evvel ermenileşmiş Qarabağ sakinlerinin esl soy-kökü albanlarla bağlıdır» . Musa Xorenli ermeniler (yeni özlerini «hay» adlandıranlar) baresinde yazırdı ki, «biz (yeni haylar) kiçik, azsaylı, zeif ve çox hallarda özgelerin hakimiyyeti altında yaşayan xalqıq» Ümumiyyetle, adları türkce olan yaşayış menteqelerin-de yaşamaları da ermenilerin bu erazilere gelme olduqlarını gösterir. Ormeniyyenin ilk hökmdarları sak menşeli hakimler olmuşlar. Musa Xorenli ise e.e. VII esrin axırında ermeniye hökmdarının adını Paruyr kimi yazmışdır. Müellif onu Ska-ordi, yeni «sak neslinden olan», «sak oğlu» adlandırır. Rus tarixcisi Dyakonov da bu fikri tesdiq edir (53). Buna göre de başqa bir görkemli rus tarixcisi B.Piotrovski yazırdı ki, «Paruyr skif menşeli ermeni başçısıdır» (54). Bele ki, «Paruyr» sozü qedim türkce bar — «var», «özüdür» ve ur — «varis», «övlad» sözlerinden ibaretdir. Başqa bir ermeni alimi Kapançyan da Paruyru Ska-ordi (yeni sak oğlu) adlandırır ve sonra elave edir ki, ermeni tarixçisi Koryun onu «aşke-naz ailesinden» sayırdı . Kapançyan yazırdı ki, «Bibliyaya göre, Qomerin oğlan¬larının adları Aşkenaz, Rifat ve Toqarma olmuşdur. Burada Qomer — kimmerileri, Aşkenaz — skifleri, Rifat — paflaqon-ları, Toqarma ise — ermenileri terennüm edirdiler» . Qeyd etmek lazımdır ki, Qomer e.e. VIII esrde Urartu hökmdarı I Rusanın qoşunlarını darmadağın eden Qamer (Kimmer) türk tayfasının adının tehrifidir. Toqarma sözü ise eslinde Torqam, daha deqiq söylesek Turqam kimi oxunmalıdır. Bele ki, «tur» sözü qedim türklere verilen ad, «qam» ise qedim türklerde tayfa başçısına, ağsaqqala, kahine veri¬len addır. Göründüyü kimi, bu gün ermeniler adlandırılan toplumun ve yaxud da etnosun qedim tarixi ele bir esaslı dayaqlara söykenmir. Ermeniler sadece olaraq son esrler erzinde yazmış olduqları elmi heqiqetlere uyğun olmayan, bezen ise tarixi gerçekliyi, tarixi faktları tekzib eden çoxsaylı kitablarla özlerine uydurma tarix yarada bilmişler. Bu tarix ise başqa xalqların ve milletlerin medeniyyetinin bir sıra ünsürlerini menimsemek, bir çox hallarda özge medeniyyetleri inkar etmek yolu ile yaradılmışdır. “ERMƏNİLƏRİN GERÇƏK TARİXİ” monoqrafiyasından Atamoğlan Məmmədli